امید در قرآن

امید در قرآن

مسئله امید و امیدوارى به آینده، در قرآن به دفعات متعدد و به شیوه‏هاى مختلف، بیان گردیده است. به طور کلى، مفهوم امید در لایه مثبت و منفى، در قرآن کریم، از راه کلیدواژه‏هایى همچون رجاء (انتظار امرى محبوب و پسندیده که اکثر اسباب آن محقق باشد)، طمع (تمایل نفس از روى حرص و آرزوى شدید، به چیزى خارج از دسترس)، أمل (آرزویى که انتظارى طولانى در آن وجود دارد) و تمنى (میل به حصول امرى همراه با تقدیر و اندازه‏گیرى آن) قابل پیگیرى است.51

از میان واژگان فوق، تنها در واژه «رجاء» است که فرد امیدوار در راه رسیدن به امیدش، کار و تلاش مى‏کند و موجبات رسیدن به امر محبوب را فراهم مى‏آورد.52با بررسى آیات مشتمل بر واژگان امید، مى‏توان بدین نکته دست یافت که گرچه امید، ماهیتى مثبت و پسندیده دارد، اما از آن‏رو که عوامل پدیدآورنده آن و موانع به‏هم‏زننده آن، ممکن‏است ماهیتى حقیقى و یا کاذب داشته باشند، مى‏توان به تنویع و تقسیم آن به‏صورت‏زیر پرداخت:

الف) امید مطلوب، صادق و حقیقى:

این نوع امید، مربوط به امورى است که در جهت رضاى الهى و هماهنگ با واقعیت وجودى انسان است و به دو گونه در قرآن مطرح گردیده: امید به آخرت و برخوردارى از رحمت الهى که عموم مؤمنان چنین امیدى دارند، و امید به لقاى خدا که مؤمنان خاص و انسان‏هاى کامل، از آن برخوردارند. این نوع در قالب واژگانى همچون رجاء ممدوح و پسندیده، و طمع مثبت و پسندیده بیان شده است.

ب) امید نامطلوب، کاذب و مجازى:

این نوع، مربوط به امورى است که رضاى الهى در آن لحاظ نمى‏گردد و حاصل وسوسه‏هاى نفس یا القائات شیطان است: «وَلأُمَنِّیَنَّهُمْ.»(نساء: 119) این نوع امید در قالب واژگان رجاء مذموم و ناپسند، طمع منفى و ناپسند، أمل، و تمنّى بیان‏گردیده است.بدون تردید، امید صادق و کاذب تأثیر بسیار زیادى در زندگى آدمى دارد و تنها امید صادق و حقیقى است که انسان را به یاد خداوند انداخته و همواره وجود او و حاضر و ناظر بودن او را به اندیشه آدمى مخاطره مى‏نماید.

به همین دلیل، در این قسمت، در پرتو معرفى محورهاى امیدبخش قرآن کریم، به شرح و تفصیل سیماى الگوى پسندیده امید در قرآن پرداخته شده است.به طور کلى، مفهوم امید در قرآن کریم، در دو محور اعتقادى و رفتارى قابل بررسى و پیگیرى است؛ چراکه قرآن افزون بر بیان راه‏کارهایى اعتقادى و فردى براى القاى امید و رسیدن به آرامش نسبى در دنیا، به ارائه راه‏کارهاى رفتارى و اجتماعى فراوانى براى تقویت و افزایش این نیاز اصیل بشرى نیز پرداخته است.

در بُعد اعتقادى، به تقویت پایه‏هاى معرفتى و اعتقادى افراد پرداخته شده که مهم‏ترین اصول اعتقادى اسلام، ایمان و عقیده به توحید، نبوت و معاد مى‏باشند؛ زیرا این سه اصل، پایه و اساس دریافت اسلام را تشکیل مى‏دهند و سایر آموزه‏هاى اسلام، معنابخشى خود را از این سه اصل دریافت مى‏نمایند و نیاز به این آموزه‏ها، براى ایجاد امید و روحیه امیدپرورى در آدمى، از آن‏روست که چون انسان سالم و کامل، داراى شخصیتى مى‏باشد که به طور طبیعى در زندگى فردى و اجتماعى خود را نشان مى‏دهد، به همین دلیل، اگر از نظر شخصیتى نسبت به آینده امیدوار نباشد، به طور طبیعى، رفتارى بیرون از عرف طبیعت انسانى از خود بروز مى‏دهد که در جهت دادن جامعه به سمت ناامیدى و افسردگى بى‏تأثیر نخواهد بود.

در بُعد رفتارى نیز، قرآن کریم براى افزایش امید آدمى در زندگانى دنیوى و نیز پرورش روح امید در جامعه، در قالب راه‏کارهاى رفتارى به تقویت روح امید در جامعه پرداخته است. مهم‏ترین راه‏کارهاى رفتارى قرآن در حوزه فردى عبارتند از: ذکر، تهجّد، نماز، و تلاوت قرآن، و در حوزه اجتماعى عبارتند از: انفاق، احسان، عفو و بخشش، امر به معروف و نهى از منکر و وفاى به عهد.

بنابراین، همان‏گونه که گفته شد، در فرهنگ قرآن، مسئله امید و امیدوارى از جهات مختلف و به زبان‏هاى گوناگون مورد تأکید و ترغیب واقع شده که در ادامه، تفصیل هریک بیان گشته است و اگر آدمى به مفهوم واقعى این محورها و زیرمجموعه‏هاى آن به صورت عمقى و نه سطحى پى ببرد، طبعا بخش عمده‏اى از چگونه زیستن را خواهد آموخت.

بررسى تطبیقى راه‏کارهاى ایجاد و افزایش امید از دیدگاه روان‏ شناسى مثبت‏ نگر و قرآن کریم

اعظم پرچم - زهرا محققیان‏