مقدمه: روشن فكران پیشاهنگ روان شناسی در واقع فیلسوفان باستان هستند، اما سنت و شكل روان شناسی نوین اندكی بیش از صد سال سابقه دارد. صدمین سالگرد روان شناسی نوین در سال 1979 جشن گرفته شد. هرمن ابینگهاوس (herman ebinghaus) روان شناس قرن 19 می گوید: «روان شناسی پیشینه ای دراز اما تاریخچه ای كوتاه دارد.» آنچه كه فلسفه قدیم را از روان شناسی جدید متمایز می سازد و پیدایش یك نظام مستقل را نشان می دهد،‌رویكردها و فنون مورد استفاده است.»[1] و اما «اصطلاح روان شناسی اسلامی تحت عنوان علم النفس الاسلامی برای اولین بار در مقدمه كتاب «الدراسات النفسیه عند المسلمین و الغزالی بوجه خاصه» كه تقریر دكتر احمد فؤاد الاهوانی است و استاد عبدالكریم العثمان تحریر كرده است در سال 1962 آمده است.»[2] 
تعریف 
ماحصل تعریف روان شناسی اسلامی در سال 1962 كه از طرف دكتر احمد فؤاد الاهوانی مطرح گردید این است كه: «روان شناسی اسلامی شاخه ای از روان شناسی است كه به مباحث دینی نزد مسلمانان می پردازد.»[3] با توجه به نظریه های مختلف كه در روان شناسی اسلامی مطرح است تعریف جامعی كه می توان ارایه كرد: «روان شناسی اسلامی، مطالعه علمی رفتار است كه با فرهنگ و جهان بینی اسلامی متناسب باشد.»[4] 
موضوع روان شناسی اسلامی 
موضوع روان شناسی اسلامی فراتر از بعد ظاهری و فیزیولوژیكی، بعد باطنی و پنهانی رفتار انسان است. یعنی رفتار انسان با عنایت به اسباب ظاهری و باطنی آن.[5] 
اصول موضوعه روان شناسی اسلامی 
برخی از اصول موضوعه روان شناسی اسلامی كه در كتاب های علم النفس الاسلامی و روان شناسی اسلامی بیان شده است «بحث از طبیعت انسان، هدفمندی و انگیزه و علاقه و بحث از نفس و ماهیت آن، احوال نفس و حالات و عوامل فساد و صلاح نفس، علاقه نفس به جسم، روح و قلب، بحث از افكار و وسوسه، و درباره امید به زندگی و مسایل زندگی دنیا و سپس آخرت»[6] و موضوع «شهوت، فطرت، تضادهای موجود بین آنها، عوامل تقویت كننده و تضعیف كننده هر كدام، مكانیسم بروز اختلال های روانی واكنشی و غیر واكنشی، معیارهای بیماری و سلامت روانی، ارایه سبك و روش زندگی»[7] از اصول موضوعه روان شناسی اسلامی می باشد. 
فایده و كاربرد 
مكتب روان شناسی اسلامی هم مانند هر یك از مكاتب روان شناسی، پشتوانه فلسفی دارد،‌زیر بنای تفكر روان شناسی اسلامی از مفاهیم دینی گرفته شده است كه آن را در چارچوب علمی بیان می كند. «ما بر اساس مفاهیم روان شناختی كه در كتاب و سنت آمده است، می توانیم هم یك دیدگاه روان شناختی داشته باشیم و هم قانون مندی های خاص روان شناختی را از آن استخراج كنیم مثلاً در آیه 19 انفال (اِن تتقو الله یجعل لكم فرقاناً) هواپرستی و هواخواهی ها موجب می شود كه انسان حقایق را به گونه ای دیگر ببیند و واقعیت ها را با همان تحلیل ها بسنجد. ما ادعا نمی كنیم كه قرآن و سنت در همه زمینه های روان شناسی مطلب دارد، باید در این رابطه تلاش كنیم و این مفاهیم را به دست آوریم. مفاهیمی كه بدست می آوریم یا هماهنگ با یافته های علمی است، در این صورت اطمینان بیشتری نسبت به یافته های علمی پیدا می كنیم و حتی ممكن است آنها در نزد ما اعتبار و ارزش بیشتری پیدا كند و یا به یك سری مفاهیم و موضوعات روان شناسی برخورد می كنیم كه روان شناسی موجود به آن نپرداخته است، این نیز برای یك روان شناس مفید خواهد بود؛ چرا كه افق جدیدی را فراروی او می گشاید. فایده دیگر این كار این است كه چه بسا ممكن است مطالبی را بدست بیاوریم كه با تحقیقات موجود در روان شناختی هماهنگ نباشد،‌این نیز زمینه ساز تحقیقات عمیق و گسترده تر در هر دو منبع و روش خواهد شد.»[8] 
تاریخچه 
«اساسی ترین عامل اهتمام و توجه و تكاپوی جدی متفكران اسلامی درباره انسان شناسی و بالخصوص پیرامون روان شناسی، تأكید شدید قرآن مجید و احادیث كاملاً معتبر از بانی بزرگ اسلام پیامبر گرامی ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ است كه با اشكال و عبارات گوناگون شناخت و اصلاح نفس را مطرح فرموده اند تا آنجا كه برای وصول به خداشناسی، خودشناسی را مقدمه لازم معرفی فرمودند: «من عرف نفسه فقد عرف ربه» از طرف دیگر پس از دوران رنسانس، روان شناسی مانند دیگر علوم تدریجاً از مادر اصلی خود كه فلسفه بود جدا شده و به جریان افتاد. در نتیجه روان شناسی معاصر در دو قرن 19 و 20 با برچسب دانشگاهی رسمی در غرب و شرق به راه افتاد به طوری كه تدریجاً از دیدگاه اكثریت متفكران علوم انسانی، طریق منحصر برای روان آدمی تلقی گشته در نتیجه، علمی به عنوان علم النفس اسلامی از دیدگاه دانشگاهی ناپدید شد.»[9] «در ابتدای قرن 20 دوباره به فعالیت دانشگاهی پرداخت و پیرامون موضوعات روان شناسی اسلامی بحث هایی صورت گرفت كه رساله دكترای دكتر محمد عثمان النجاتی تحت عنوان «الادراك الحسی عند ابن سینا» در سال 1942 میلادی به رشته تحریر درآمد و اولین كتاب با عنوان روان شناسی اسلامی تحت عنوان «الدراسات النفسیه عندالمسلمین والغزالی» منتشر گردید. سپس دامنه بحث گسترده شد و مجلاتی در این زمینه منتشر شد كه مجله «المسلم» در نوامبر 1974 به چاپ رسید.»[10] سپس در گوشه و كنار ملت های مسلمان همایش ها و كنگره هایی برگزار گردید. در كشور جمهوری اسلامی ایران نیز قبل از انقلاب ممكن است به صورت متفرقه از سوی كسانی نظیر شهید مطهری (ره) كارهایی صورت می گرفته، ولی گرایش به روان شناسی اسلامی با ابتكار بزرگانی چون علامه مصباح یزدی (دام ظله) و استاد غروی (مد ظله) قبل از انقلاب در مؤسسه در راه حق آغاز و هم اكنون در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) و پژوهشكده حوزه و دانشگاه ادامه دارد و حاصل آن كتابهایی نظیر روان شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی و مكتب های روان شناسی و نقد آن و چندین رساله و پایان نامه نیز با این گرایش به رشته تحریر درآمده است كه هر سال رشد و تعالی این گرایش فزونی دارد. 
جایگاه روان شناسی در قرآن و سنت 
قرآن و روایات با عبارات مختلف به موضوعاتی نظیر شناخت و اصلاح نفس و خودشناسی می پردازند و بر نقش روان بر رفتار تأكید می كنند. از سویی برای هر یك از اصول موضوعه روان شناسی اسلامی دستوراتی دارد كه به اهمیت این مسئله اشاره دارد. تا جایی كه قرآن (29 حجر) خلقت انسان را از روح خود می داند. در كلام وحی و روایات به واژگانی مانند سكون، روح، سلام و... پرداخته است كه تشریح آن نیازمند تفصیل است. نكته اساسی، توجهی است كه از ابتدای خلقت انسان تا بی نهایت از طرف خدا به انسان شده است كه تمام آن برای به سعادت و آرامش رسیدن انسان است و لاجرم رفتار انسان قطره ای از نظرگاه اقیانوس بی كران آفریننده است. 
مقایسه با علوم غیر اسلامی 
تفاوتی كه از طرف برخی از مخالفین روان شناسی اسلامی مطرح می شود این است كه آیا روان شناسی اسلامی علم است یا خیر و ثانیاً آیا اصول روان شناسی اسلامی علمی است؟ 
برای پاسخ به این دو سؤال ابتدا باید علم، روش علمی، وظیفه علم و نظریه علمی را تعریف كنیم. «علم عبارت است از كاربرد روش علمی در پیدا كردن جواب برای مسایل حل شدنی»[11] و روش علمی «تلاشی است نظامدار برای پاسخ دادن به پرسش های خاصی (كه حل شدنی باشد اما نتوان فوری و با سرعت بدانها جواب داد). با آن كه شاخه های علوم متفاوت با یكدیگرند و فنون پژوهش علمی نیز ممكن است از یك علم به علم دیگر، به گونه قابل ملاحظه ای متفاوت باشد، ساختار همه آنها متكی بر یك نظام منطقی است و در همه آنها یك فلسفه مشترك به نام «روش علمی» وجود دارد. ویژگی و جنبه كلی (و جهانی) همین «روش علمی»‌ است كه جست و جو و كاوش برای قوانین كلی حاكم بر رفتار را در بر می گیرد.»[12] و «مهم ترین وظیفه هر علم تدوین و توسعه تئوری است. (كرلینگر، 1973؛ اشمیت، 1992)»[13] و نظریه علمی «نظریه مجموعه ای از مفهوم، تعریف و فرضیه مرتبط به هم كه با مشخص كردن روابط میان متغیرها، دید و یا نظری منظم و منسجم از پدیده های مورد بحث به دست می دهد و هدفش تبیین و پیش بینی پدیده هاست.»[14] 
با توجه به تعاریف فوق روان شناسی اسلامی به دلیل این كه نظامدار بوده و ساختار آن متكی بر یك نظام منطقی است، یك علم است. و «بنابر اصول خود به تعریف مفهوم و فرضیه مرتبط با هم در مورد عامل حیات، شهوت، فطرت، تضادهای موجود بین آنها، عوامل تقویت كننده و تضعیف كننده هر كدام، مكانیسم بروز اختلال های روانی واكنشی و غیر واكنشی، معیارهای بیماری و سلامت روانی، ارایه سبك و روش زندگی در مقیاس وسیع پرداخته و به طور كلی، در هر یك از شاخه های مربوط به روان شناسی فردی و اجتماعی و هر جنبه ای كه به انسان مربوط می گردد، دیدگاه اختصاصی خویش را دارد. از سوی دیگر مهم ترین خصوصیت و فایده ای كه نظریه برای استفاده كننده آن در بردارد عبارتند از منظم كردن یافته ها، ایجاد فرضیه، توان پیش بینی و توان تبیین؛ مكتب روان شناسی اسلامی تمام فعل و انفعال های فردی و اجتماعی انسان را در وجود دو جریان ذاتی و غیر اكتسابی به نام فطرت و شهوت خلاصه می نماید و به تضاد بین این دو جریان معتقد است و عوامل تقویت كننده و ضعف هر كدام را بیان می كند.

[1] . سیدنی، الن، شولتز و دوان. پی . شولتز؛ ترجمه علی اكبر سیف و دیگران، تاریخ روان شناسی نوین، ج 1، ص 19و 20. 
[2] . ترجمه و تلخیص از نویسنده: دكتر صالح بن ابراهیم الصنیع، دراسات فی التاصیل الاسلامی لعلم النفس، ص 10 و 11. 
[3] . همان، ص 11. 
[4] . مجله معرفت، ‌ش 50، ص 10، استاد حجت الاسلام غروی، مدیر گروه روان شناسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) و پژوهشكده حوزه و دانشگاه. 
[5] . همان، با تغییر و تلخیص. 
[6] . ترجمه و تلخیص از نویسنده: دكتر صالح بن ابراهیم الصنیع، دراسات فی التاصیل الاسلامی لعلم النفس، ص 14. 
[7] . دكتر سید ابوالقاسم حسینی (استاد روان پزشكی دانشگاه علوم پزشكی مشهد)، روان شناسی اسلامی برای دانشجویان، 1377 هـ.ش ، ص 106. 
[8] . معرفت، ش50. 
[9] . مقدمه استاد محمد تقی جعفری (ره) بر كتاب دكتر سید ابوالقاسم حسینی، روان شناسی اسلامی برای دانشجویان، 1377 هـ ش، ص 3. 
[10] . ترجمه و تلخیص از نویسنده: دكتر صالح بن ابراهیم الصنیع، دراسات فی التاصیل الاسلامی لعلم النفس، ص 8. 
[11] . دكتر حیدر علی هومن، شناخت روش علمی در علوم رفتاری، (پایه های پژوهش) چاپ 3، 1376، ص 5. 
[12] . همان، ص 23. 
[13] . همان، ص 35. 
[14] . دكتر سید ابوالقاسم حسینی، روان شناسی اسلامی برای دانشجویان، 1377 هـ ش، ص 3.