سفرنامه حج

حاج يوسف ناگوا چانگ(استاد حاج يوسف ناگوا چانگ مدرس مركز علوم اسلامى شهر كون مينگ مركز استان مسلمان نشين يون نان در جنوب غربى چين است. 1)و(2)
ليوجى(3) (1655 تا 1745م) چهار انديشمند و مترجم بزرگ كتاب هاى دينى و اسلامى چين در دوران فرمانروايى دودمان چينگ(4) (1616 تا 1911م) محسوب مى شوند.
سال ها پيش سفرى به چين داشتم كه در آن سرزمين نوشته اى بسيار تاريخى و ارزشمند در باره سفر يكى از دانشمندان و متفكران مسلمان آن ديار به نام روح الدين «ماده شين» ملقب به «فوچو» به دستم رسيد. فتوكپى آن را با خود به ايران آورده، به فارسى ترجمه كردم. متن اين سفرنامه به سبك نثر قديم زبان چينى است و چون زبان چينى مشكل ترين زبان دنيا است، لذا ترجمه اين متن نيز دشوار و وقت گير بود.
اين متن نسبتاً طولانى را در سه شماره تنظيم نمودم كه قسمت دوم و سوم نيز در شماره هاى بعد به چاپ خواهد رسيد. اميد است مورد توجه و عنايت خوانندگان مجله وزين «ميقات حج» قرارگيرد.


سخن نخست:

روح الدين مافاچو در طول حيات هشتاد ساله اش بيش از سى جلد كتاب را ترجمه و تأليف كرد. بيشتر آثار و نوشته هاى وى درباره اصول، احكام، فقه، شريعت، فلسفه، تاريخ اسلام، قرآن و علوم قرآنى، دستور زبان عربى، علم معانى و بيان، شرح و تفسير كتاب هاى سه متفكّر بزرگ اسلامى سابق الذكر چين است. برخى از اين آثار به زبان عربى و فارسى و برخى ديگر به زبان چينى نوشته و تدوين شده اند.
مافاچو نخستين شخصيت مسلمان در سرزمين چين بود كه بيست جزء از قرآن كريم را به زبان چينى ترجمه كرد. عنوان چينى آن «بائومينگ ژِن جينگ ژى جيه» (ترجمه اى مستقيم از قرآن كريم) نام دارد. متأسفانه نسخه اصلى دست نويس اين ترجمه گران بها در درگيرى ها و لشكركشى هاى داخلى چين بر اثر آتش سوزى از بين رفت و اكنون تنها ترجمه پنج جزء اوّل قرآن مجيد در اختيار ما قرار دارد. ترجمه گزيده وى نخستين تلاش براى ترجمه كامل قرآن كريم در سرزمين چين محسوب مى شود.
يكى ديگر از آثار مهمّ روح الدين مافاچو «يادداشت هاى سفر به خانه خدا» يا «يادداشت هاى سفر مكّه» نام دارد. اين رساله يا كتاب كوچك در واقع سفرنامه حجّ وى به شمار مى رود و حاوى شنيده ها و ديده هاى اين دانشمند و متفكّر شهير عصر چينگ در گردش و سياحت از جهان اسلام و ممالك عرب است.
اين رساله داراى محتوايى تاحدّى غنى و ارزشمند و يك سند تاريخى گرانبها است. گفته مى شود پژوهشگران و محقّقان خارجى كه در زمينه اسلام در چين بررسى و تحقيق كرده اند، اين اثر را بيش از ديگر آثار مؤلّف ستوده اند.
اين سفرنامه مختصر، بى ترديد يكى از نادرترين و معتبرترين متن ها و سندهاى تاريخى سفر مسلمانان چين براى زيارت خانه خدا در اواسط قرن نوزدهم ميلادى به شمار مى رود. از تاريخ ورود و گسترش اسلام در سرزمين چين بيش از يك هزار و سيصد و پنجاه سال مى گذرد و مسلماً تعداد زيادى از مسلمانان اين ديار با تحمّل رنج و مرارت و مشقّت فراوان از مسيرهاى دريايى و زمينى «جاده ابريشم» به زيارت حرمين شريفين در جزيرة العرب رهسپار شده اند. امّا متأسّفانه به دلايل گوناگون، هيچ اثر و سند مكتوب در خصوص كمّيت و كيفيّت اين سفرها در دسترس نداريم. از اين رو، اين كتاب كوچك به عنوان اوّلين متن قديمى مكتوب و ارزشمندترين سند فرهنگ حجّ مسلمانان چين توانسته است گوشه اى از اين كمبود و خلأ را جبران كند.
مافوچو تمام ديده ها و شنيده هاى سفر زيارت خانه خدا; از قبيل آثار باستانى و تاريخى، خرابه هاى روزگاران قديم، سيماى واقعى آثار تاريخى برجاى مانده و همچنين شرايط طبيعى و آداب و رسوم اجتماعى مردم آن مناطق را ثبت كرده است. اين كتاب كوچك همچنين وضعيت رفت و آمدها و ارتباطات دريايى و زمينى كشور چين با سرزمين هاى اسلامى ـ عربى و ممالك آسياى غربى در دهه پنجاه قرن نوزدهم ميلادى را به تصوير كشيده است.
مطالب اين جزوه هنوز با گذشت يكصد و شصت و پنج سال براى مطالعه و تحقيق در خصوص سير تحوّلات و تكامل جغرافيايى، آمد و رفت ها و ارتباطات و نيز سياست ها و برخوردهاى انسانى، از اهمّيت و ارزش تاريخى قابل ملاحظه اى برخوردار است.
حج فريضه اى از فريضه هاى الهى و چهارمين ركن از اركان اسلام است. حج بزرگترين و شكوهمندترين و گسترده ترين گردهمايى مؤمنان و مسلمانان سرتاسر جهان است. زيارت خانه خدا و آرامگاه رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) به عنوان يك فريضه الهى در قرآن كريم و احاديث نبوى مورد تأكيد و تشويق قرار گرفته است. قرآن كريم در بيان اهمّيت و ضرورت زيارت بيت الله الحرام با تأكيد چنين مى فرمايد: } وَ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً { . (آل عمران: 97)
پيامبر بزرگوار اسلام (صلى الله عليه وآله) نيز درباره سير و سفرهاى معنوى چنين فرمود:
«لا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلاَّ إِلَى ثَلاثَةِ مَسَاجِدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَسْجِدِي هذا وَ الْمَسْجِدِ اْلأقْصى».
«سفرها جز با سفر به سه مسجد: مسجدالحرام، مسجد من (مسجدالنبى) ومسجد الاقصى كامل و استوار نمى گردند.»
روح الدين مافاچو مسلمان معتقد و مخلص و دانشمند پارساى چين در پيروى از فرمان خداوند متعال و فرمايش رسول گرامى (صلى الله عليه وآله) در سال 1257 هجرى قمرى برابر با سال 1841 ميلادى براى زيارت حرمين شريفين و مسجدالأقصى و نيز كسب دانش و علوم دينى و معارف اسلامى عازم سفرى دراز مدّت شد. اين سفر زيارتى و نيز علمى و پژوهشى هشت سال به طول انجاميد. وى پس از بازگشت به چين، خاطرات خود از اين سفر را به زبان عربى به رشته نگارش درآورد.
چيره دست و ماهر در زبان و ادبيات چينى بود. توانايى ادبى اين متفكر مسلمانِ ايالت يون نان در آن روزگار نادر و گرانبها و تحسين برانگيز به شمار مى رفت. او بعدها به محضر مافاچو شرفياب شد و تمام توان خود را صرف مطالعه و تحقيق در منابع و علوم اسلامى كرد. اكثر آثار و كتابهاى مافاچو توسط خودش به صورت شفاهى انشا مى شد و به كمك مآاَن لى و شاگرد ديگر وى به نام «مآكاى كِه»(5) به صورت مكتوب ترجمه و نوشته مى شد. اين نوشته ها را پس از اصلاح و تنظيم بر روى الواح چوبى حكاكى و چاپ مى كردند.
از برخى اسناد تاريخى خارج از كشور چنين برداشت مى شود كه پس از شكست مبارزات مسلمانان ايالت يون نان به رهبرى مافاچو عليه فرمانروايان دودمان چينگ، مآ اَن لى نيز به شهر پكن پناه برد و در آنجا سِمَت مترجم چينى و عربى سفارت فرانسه در چين را بر عهده گرفت.
مآاَن لى در «يادداشت الحاقى» خود پس از پايان ترجمه چينى رساله «يادداشت هاى سفر به خانه خدا»، توضيحات مختصرى در خصوص زندگى نامه، مقصود و جريان پيدايش اين رساله ارائه كرده و براى اين اثر ارزش و اهمّيت زيادى قائل شده است.
مآاَن لى در «يادداشت الحاقى» خود چنين مى نويسد:
دانشمند شهير مسلمان چين در كتاب «تيئن فانگ ديئن لى»(6) (آداب و احكام دين آسمانى) مى نويسد:
«چون مسافرِ خانه خدا، كعبه را شخصاً زيارت كند و به وطن خويش برگردد; مانند آن است كه از نو (پاكيزه) متولد شده باشد.» اين وظيفه هر مسلمان است كه صرف نظر از مكان اقامت، دورى يا نزديكى راه و مسافت، در طول عمر خود يك بار خانه خدا، در مكّه معظمه را زيارت كند، به آثار مقدّس آن اداى احترام كند، و به زيارت آرامگاه پيامبر برود و به آن نيز اداى احترم كند، تا معنا و مفهوم «زندگى تازه و بازگشت به خويشتن» را درك نمايد.
البته در صورت بروز شرايط ويژه اى مانند «بسته بودن راه، نداشتن استطاعت مالى و توشه راه، عدم رضايت پدر يا مادر، معلوليت و ناتوانى و از كار افتادگى» مى توان اين «فريضه آسمانى» را انجام نداد.
بى ترديد روح الدين مافاچو به عنوان يك مسلمان معتقد ومخلص، با هدفِ انجام فريضه زيارت خانه خدا، راهى سفر شده است، امّا او اين سفر معنوى را با يك اقدام واقعى و حركت مشخص ديگر پيوند مى زند. از اين رو، اين سفر طولانى تنها يك حركت كاملا خالص و محض براى زيارت خانه خدا نبود، بلكه يك اقدام و حركت علمى با كسب نتايج مهمّ و دستاوردهاى بسيار با اهميت در تمام زندگى او محسوب مى شود.
مافاچو با كوله بارى از تجربه، آوازه و شهرت به موطن خود بازگشت و با ستايش و تحسين عميق شخصيت هاى مسلمان و غير مسلمان چين در آن روزگار روبرو شد. وى مى گويد:
پس از پشت سر گذاردن مرارت ها، سختى ها و رنج هاى فراوان در طول هزاران كيلومتر، و بعد از مدّت هشت ـ نه سال بحث و تبادل نظر براى يادگيرى و آموختن از ديگران و زدودن كاستى ها و نواقص همديگر، كتاب هايى را كه در سرزمين چين وجود نداشت را با چشم خود ديدم و نام فرقه هايى را كه در چين رايج و شايع نبودند با گوش خود شنيدم...
زيارت بيت الله الحرام و زيارت آرامگاه پيامبر و آداب و سنن و نيز رفتارهاى نيك و پسنديده برجاى مانده از آن روزگار، دل كندن از آن محيط را برايم دشوار مى كرد، و نيز مدّت هشت سال در حلقه درس عالمان و دانشمندان نامدار آن روزگار حاضر شدم و اين دانش اندوزى بر عمق و ژرفاى دانش و معرفت و دانايى من افزود...
آزاد و فارغ البال با امير و مقامات بلند پايه مكّه ديدار مى كردم و دور هم جمع مى شديم، روزگار سپرى مى شد و به تدريج آداب و رسوم و سننِ برجاى مانده از پيامبر را فراگرفتم و بردانش و بهره عقلى ام افزودم. در مجموع مطالب برخى كتاب هاى قديمى (اسلامى) موجود در چين به هنگام مطالعه برايم واضع نبودند، در ممالك اسلامى به مطالعه و بررسى پرداختم و نقاط مبهم برايم روشن شد. با اين همه، كتاب هاى دينى ارزشمند و آثار گوناگونى را به همراه خود حمل كردم و به خانه (چين) برگشتم.»
شاگردان نسل چهارم استاد بزرگ «هودنگ جو»(7) (1522 تا 1597م) بنيانگذار مكتب كلامى ايالت «شان شى» مشغول تلمّذ و يادگيرى دروس و كتب علوم اسلامى شده بود. در كسب دانش و معارف دينى به دستاوردهاى ژرف و بزرگ دست يافت و در ايالت «يون نان» از شهرت و آوازه بلندى برخوردار شد. وى مى گويد:
«چون دوران پيرى و سالخوردگى را نزديك ديدم، و هنوز حقيقت و دانش ناب را كسب نكرده و با معلم و مرشد كامل و معروف به ندرت سروكار داشتم، لذا از جنوب ايالت يون نان به راه افتادم، و منطقه كوهستانى «لينگ بيائو»(8) را پشت سرگذاشتم و با عبور از روى اقيانوس ها به زيارت خانه خدا رفتم.»
اين نكته ها نشان مى دهند كه سفر حجّ مافاچو تنها به زيارت خانه خدا منحصر نبود، بلكه وى عمدتاً براى جستجوى «حقيقت» و ديدار با «استاد و مرشد كامل» عازم خانه خدا شد. اين مسأله امرى غير قابل شكّ و ترديد است.