بانک مقالات معارف قرآن

از شب قدر به نام شب مبارك ياد شده است و اهل لغت قدر را به معني تقدير گفتهاند و اين شب تقدير و اندازهگيري كارها و حكمهاست و سخن ديگر اين است كه شب عظمت و شكوهمندي است.
انا انزلناه في ليلةالقدر: با اين كه قرآن را خداي تعالي بتدريج آيه به آيه و سوره به سوره فرو فرستاده است چگونه است كه در اين آيه انزال قرآن در شب قدر به صراحت ذكر شده؟ به اين پرسش چند پاسخ گفتهاند:
1ـ طبرسي به نقل از ابن عباس مينويسد: «خداوند متعال قرآن را يكباره در شب قدر از لوح محفوظ به آسمان دنيا نازل كرد و سپس جبرئيل (ع) آن قسمت قسمت در بيست و سه سال بر پيامبر نازل گردانيد.» (19)
2ـ از بين اقوال مختلف مفسران در اين زمينه فيض كاشاني اين گونه نظر داده است: «نزل في طول عشرين سنه نجوما من باطن قلبه الي ظاهر لسانه» (20)
3ـ استدلال استاد علامه طباطبايي دراين مورد چنين است: آياتي كه دلالت بر نازل شدن قرآن در ماه رمضان دارد تعبير به انزال شده است نه تنزيل مثل اين آيات: شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن (سوره بقره (2) آيه 185 و سوره دخان (44) آيه 3 و سوره قدر (97) آيه 3).
پس معلوم ميشود كه نازل شدن در ماه رمضان دفعي بوده نه تدريجي و چون الفاظ قرآن تدريجاً موجود شده پس دفعي بودنش از اين نظر است كه روي هم رفته آيات آن يك چيز فرض شده مثل اين كه در آيه: «كماء انزلناه من السماء» (سوره يونس (10) آيه 24) با اين كه باران تدريجا و دانه دانه ميبارد مجموع قطرات آن يك آب فرض شده». (21)
4ـ نويسنده كتاب فروغ ابديت در اين باب چنين نظر داده است: «قرآن يك وجود جمعي علمي واقعي دارد كه يك دفعه در ماه رمضان نازل گرديده و يك وجود تدريجي دارد كه آغاز نزول روز بعثت بوده و تا پايان عمر آن حضرت به طور تدريج نازل ميگرديد.» (22)
بنابراين ميتوان گفت قرآن دو نزول داشته است: يكي نزول دفعي كه روح و مقاصد قرآن به صورت جمعي بر قلب نازنين پيامبر اكرم نازل شد، نزل به الروح الامين علي قلبك (شعرا(26) آيه 194). و ديگر نزول تدريجي كه به صورت آيه آيه و با درنگ و تأني و بنا به مصلحت و احتياج در مدت بيست و سه سال به عالم لفظ و عبارت آمد و به مردم ابلاغ گرديد. در حكمت نزول تدريجي، نويسنده كتاب نامه هدايت نوشتهاند: «نزول تدريجي قرآن كريم آشكارا به معاصران پيامبر اكرم و بعد هم به ما ميفهماند كه آيات ساخته و پرداخته بشري نيست بلكه رسول خدا نيز بايد در انتظار وحي بسر برد تا هنگام لزوم و مصلحت آيات نازل شود.» (23)
در توضيح زمان و چگونگي نزول قرآن، ميبدي صاحب تفسير كشفالاسرار و عدة الابرار نيز چنين نويسد: «قرآن يوم الفرقان فرو فرستاديم، جايي ديگر گفت: «انا انزلناه في ليلةالقدر» شب قدر فرو فرستاديم، جايي ديگر گفت: «علي مكث و نزلناه تنزيلا» به روزگار و درنگ فرو فرستاديم و اين آن بود كه قرآن در شبانروز بدر به آسمان دنيا فرو فرستادند و آن در بيعت العزه در خزانه قرآن بنهادند، يك جاي روز گفت و يك جاي شب گفت بر سعت عادت عرب كه از شب خبري حكايت كنند و آن روز بود و از روز حكايت كنند و آن به شب بود.» (24)

در فضيلت ليلةالقدر روايات فراواني رسيده است چون آن شب ليله مكاشفه رسول خداوند و ائمه هدي است. مفسران قرآن و محققان علوم اسلامي در تعظيم و تبجيل اين ليله مباركه در حد وسع كوشيدهاند و آن شب را «شب وصال نبي ختمي و ليله وصول عاشق حقيقي به محبوب خود» (25) نوشتهاند. در اين جا به چند روايت استناد ميشود: از پيامبر اكرم - صليالله عليه و آله - روايت شده است كه: «من قام ليلة القدر ايمانا و احتسابا غفرله ما تقدم من ذنبه» (26) هر كه شب قدر را بپا دارد و مومن باشد و معتقد روز جزا حق سبحانه گناهان او را بيامرزد.
و در روايت ديگري ميخوانيم: «چون شب قدر باشد خداي تعالي جبرئيل را با كوكبه فرشتگان به زمين فرستد و او لواء سبز دارد، بر بام كعبه بزند، آن فرشتهها در هر جا ميروند و سلام ميكنند بر هر جا قائمي و قاعدي و نمازكني و ذاكري ] ديدند [ دست در دست ايشان مينهند و بر دعاء ايشان آمين ميكنند.» (27)
ميبدي در اين باب اينطور نوشته است: ربالعالمين در دو وقت بندگان را بر فرشتگان عرضه كند، يكي در موسم عرفات كه حاجيان احرام گرفته... وديگر شب قدر بندگان را بر فرشتگان جلوه كند زيرا در اين شب مطيعان در طاعت بيفزايند و عاصيان از معصيت باز گردند.» (28)
صاحب تفسير ارزشمند گازر ضمن نقل روايتي شب زندهداري و عبادت آن شب را موجب عزت و منزلت دانسته است و مينويسد، آن شب را براي آن قدر خوانند كه «هر بي قدري در اين شب با قدر و منزلت شود چون طاعت كند و شب را زنده دارد.» (29) و باز در تفسير منهجالصادقين ميخوانيم كه «ليلةالقدر به جهت آن است كه دراين شب از نزد ملك ذيقدر كتاب ذيقدر نازل شده به رسول ذيقدر براي امت ذيقدر» (30) البته مومنان به پيروي از آيات و عمل به روايات همه اوقات به نيايش ميپردازند و هميشه به حضور در، درگاه مشتاقند و از طرفي ميدانند كه حقتعالي در شب قدر خير و بركت و مغفرت بيپايان خود را بر بندگان نازل ميكند و خود فرموده است: «ليلة القدر خير من الف شهر» و الف عدد كامل است و در آن شب خداوند گناهكاران امت محمد را به شفاعت صالحان بيامرزد. مفسران قرآن كريم در فضيلت عبادت اين شب كه بهتر از هزار ماه عبادت است رواياتي نقل كردهاند كه در اين جا به ذكر چند مورد اكتفا ميشود:
1ـ رسول صليالله عليه و آله «چهار عابد را نام برد كه ايشان خداي را پرستيدند هشتاد سال و يك طرفةالعين در وي عاصي نگشتند: ايوب و زكريا و حزقيل و يوشع صحابه را از اين عجب آمد؛ جبرئيل آمد و اين سوره آورد و باز نمود كه: يك شب عبادت تو بهترست از عبادت هزار ماه ايشان.» (31)
2ـ تفسير آيه ليلةالقدر خير من الف شهر ميخوانيم: در ميان بنياسرائيل مردي قوي و شجاع بود به نام شمشون مدت هزار ماه با كفار كارزار كرد «حق سبحانه به حبيب خود خطاب كرد كه من ترا شبي دادهام كه تو و امت تو اگر در آن شب به عبادت بروز رسانيد ثواب آن بهتر باشد از اين هزار ماه كه شمشون با كفار جهاد كرد.» (32)
3ـ صاحب تفسير گازر مينويسد: رسول خداي گفت: «در خواب ديدم كه بوزينگان بر منبر من ميروند و فرود ميآيند. چون جبرئيل آمد از وي پرسيدم: گفت بنياميه باشند كه از پس تو بنا حق بر منبر تو روند. من گفتم يا جبرئيل مدت ملك ايشان چند باشد. گفت هزار ماه. من دلتنگ شدم. جبرئيل آمد و مرا تسلي داد و سورة الكوثر و «انا انزلناه» آورد و باز نمود كه شب قدر بهتر است از هزارماه كه مدت ملك بني اميه باشد.» (33)
باز در تعظيم ليلةالقدر و قيام به طاعت در آن شب ميخوانيم «تمام دايرة وجود يك شب قدر محمدي است اگر قدر بداني و يك قيام يوم القيمه احمدي است اگر قيام به خدمت كني.» (34)

احاديثي كه پيوند هميشگي عترت را با شب قدر نشان ميدهد فراوان است از آن جمله است فرمايش رسول اكرم (ص) به اصحاب: «آمنوا بليلةالقدر انها تكون لعلي بن ابيطالب و لولد الاحد عشر من بعدي.» (35)
و روايت ديگري از امام جواد عليه السلام نقل شده: كه اميرالمومنين (ع) به ابن عباس فرمود: «شب قدر در هر سالي هست و درآن شب امر آن سال فرود ميآيد و براي آن امر سرپرستاني است بعد از رسول خدا (ص). ابن عباس گفت آنها كيانند فرمود: من هستم و يازده تن از فرزندان صلبي من كه امامان محدث باشند.» (36)
و حديث ديگري از امام محمدتقي عليهالسلام نقل شده كه در آن چنين آمده است:اي گروه شيعه با سوره انا انزلناه مخاصمه و مباحثه كنيد تا پيروز شويد به خدا كه آن سوره پس از پيغمبر حجت خداي است بر مردم و آن سوره سرور دين شماست و نهايت دانش ماست.» (37)
از اميرالمومنين علي (ع) نقل شده است كه فرمود: «مرا در شبي ضربت زدند كه در آن شب يوشعبن نون را وفات رسيد و قبض روح من در شبي كردند كه در مثل آن شب عيسيبن مريم را به آسمان بردند.» (38)
عالم بزرگوار مرحوم محمدباقر مجلسي نيز در كتاب بحارالانوار بابي را به فضايل سورةالقدر اختصاص داده است كه از آن ميان دو حديث نقل ميشود:
1ـ «عنالصادق ـ عليهالسلام ـ النور الذي يسعي بين يدي المومنين يوم القيامه نور انا انزلنا» (39)
2ـ «عن ابي عبدالله قال: من قرا انا انزلناه في ليلةالقدر في فريضة من فرائض الله نادي مناد: يا عبدالله غفرالله لك مامضي، فاستانف العمل». (40)

شب و آن از اول غروب آفتاب تا طلوع فجر است، قرآن كريم به فضيلت قيام در ليل و نيايش شبانه تاكيد كرده است و مستغفران در اسحار را در رديف صابران و صادقان ستوده است «الصابرين و الصادقين و القانتين و المنفقين و المستغفرين بالاسحار» آل عمران (3) آيه 17. روايت رسيده از معصومين - عليهم السلام - نيز حاكي از عمل و همت آن ذوات پاك تابناك به تهجد ميباشد، از ميان ليالي شب قدر فضيلت ويژهاي يافته است. و آن به عنوان يكي از مقدسترين شبهاي سال مورد توجه همه مسلمانان قرار گرفته است. عارفان از نورانيت ليلة مباركه تعبيراتي دارند كه به گلچيني از سخنان دلپذير و دريافتهاي لطيف آنان و سپس، نقل پارهاي از اشعار شاعران نامور در شرف و منزلت شب قدر بسنده ميكنيم.
در فرهنگ اصطلاحات عرفاني ليلةالقدر اين گونه تعريف شده است: «شبي است كه سالك را به تجلي خاص مشرف ميكنند تا به آن تجلي قدر و مرتبه خود را نسبت به محبوب بشناسد.» (41) ميبدي در بزرگداشت شب قدر از جوانمردان شب زندهدار كه در راه عشق و پرستش حق شربت بلا نوشيدهاند ياد ميكند و مينويسد: «ما در تعظيم شب قدر از آسمان قرآن فرستاديم و به وحي پاك و پيغام راست عالميان را از خيرات اين شب خبر داديم، اين المستغفرون؟ كجايند جوانمردان شب خيزان كه در آرزوي مواصلت ما بيخواب و بي آرام بودهاند و در راه عشق ما شربت بلا نوشيدهاند؟ تا خستگي ايشان مرهم نهيم و اندرين شب قدر، ايشان را با قدر و منزلت گردانيم.» (42)
عزيزالدين نسفي در كتاب انسان كامل در بيان ليلةالقدر چنين مينويسد: «بدان كه ملك و ملكوت مظهر صفات جبروتاند. هرچيز كه در جبروت پوشيده و مجمل بودند، اكنون در ملك ظاهر شدند و مفصل گشتند. و ازين جهت جبروت را ليلةالقدر و ليلةالجمعه ميگويند و ملك را يومالقيمه و يومالجمعه و يومالفصل و يومالبعث ميخوانند.» (43) و نيز عقيده دارد كه عقل هم مبداء است و هم معاد «نسبت به آمدن ليلةالقدر است و نسبت به بازگشتن يوم القيامه» (44) توضيح و شرحي در معني عرفاني ليلةالقدر در كتاب مفتاح نور آمده است كه گزيدة آن چنين است: «ليلةالقدر ليلهاي است كه حق تعالي به جميع شوون و احديت جمع اسماء و صفات كه حقيقت اسم اعظم است در آن محتجب باشد و آن تعيين بنيه ولي كامل است كه در زمان رسول خدا - صليالله عليه و آله و سلم - آن سرور پس از آن ائمه هدي - عليهم السلام - واحداً بعد واحد ميباشند.» (45) اهل معرفت توجه تام ولي كامل و ظهور سلطنت ملكوتيه او را ليلةالقدر دانستهاند و دراين باب گفتهاند: «مراتب نزول حقيقت وجود به اعتبار احتجاب شمس حقيقت در افق تعينات ليالي است و مراتب صعود به اعتبار خروج شمس حقيقت از آفات تعينات ايام است. به اعتبار قوس نزول ليلةالقدر محمدي است وبه قوس صعود يوم القيامه احمدي است.» (46) بعضي از اهل معرفت نيز ليلة القدر را كنيه محمدي و الف شهر را كنايه از جميع موجودات نوشتهاند: «ليلةالقدر اشاره به اسم اعظم يعني مرآت تام محمدي - صليالله عليه و آله - و هزار شهر عبارت است از مظهر سماء ديگر و چون از براي حق تعالي هزار و يك اسم است و يك اسم مستأثر در علم غيب است از اين جهت ليلةالقدر نيز مستأثر است و ليلة قدر بنيه محمدي نيز اسم مستأثراست از اين جهت بر اسم مستأثر كسي جز ذات مقدس رسول ختمي صليالله عليه و اله اطلاع پيدا نميكند.» (47)
زبان فارسي يكي از مهمترين ابزار نشر و بسط معارف ديني و قرآني است كه شاعران و سخنوران ما توانستهاند با بهرهگيري از مفاهيم متعالي آن به آثار خود كمال بخشند و هر يك به فراخور اخلاص به تماشاي شوق آميز تجليات دروني نشسته و آثار فكري خود را به ارمغان گذاشتهاند. اين مقاله را با اشاره چند شاعر نامور به مفهوم عميق شب قدر به پايان ميبريم:
روز، در معرفت سخن ميرانچون تو بيرون كني رخ از جلبيب در شب قدر، قدر خود را دانشب عاشقت ليلةالقدر است
(رودكي)
با نور و ضياء ليلةالقدر با رنگ و نگار جنت العدني
(منوچهري)
هر روزش عيد و هر شبش قدر چون دايره هر كجا رود صدر
(خاقاني)
قدر شب قدر خويش درياب امشب شب قدر توست بشتاب
(نظامي)
زآن شب قدرست كاختروار تافتقدر جان از پرتو جانان بود اين سايه و اين سپيد از قدر يافتهمچنانك قدر تن از جان بود
(مولوي)
تاكند جان هر شبي را امتحاننه همه شبها بود خالي از آنآنك بود اندر شب قدر آن بدر حق شب قدر است در شبها نهاننه همه شبها بود قدر اي جوانرو به شه آورد چون تشنه به ابر
(مولوي)
كه هر روزش از وي شب قدر بودعارفان را سماع روحاني قضا روزگاري زمن در ربودشب قدري بود كه دست دهد
(سعدي)
يارب اين تأثير دولت از كدامين كوكبست آن شب قدري كه گويند اهل خلوت امشبست
(حافظ)
آن شب قدر كه اين تازه براتم دادندسرخوش آمد يار و جامي بر كنار طاق بودسلام فيه حتي مطلع الفجر چه مبارك سحري بود و چه فرخنده شبيدر شب قدر ار صبوحي كردهام عيبم مكنشب قدرست و طي شد نامه هجر
(حافظ)