بانک مقالات معارف قرآن

قرآن كتابي است آسماني كه دستورات زندگي، چگونه زيستن براي سعادت دنيا و آخرت در آن نهفته است. به سبب اهميت شناخت زمين در جهت پي بردن به شناخت و معرفت به خالق و مخلوقات و بهره گيري از نعمات الهي بارها به نكات علمي زمين شناسي تاكيد فرموده اند. كلمه ارض 438 بار در قرآن ذكر شده كه در اين ميان با بررسي هاي انجام شده 93 آيه مستقيماً به شناخت زمين مرتبط مي باشد در 4 سوره از سور قرآن از جمله اعراف، هود، يونس و فرقان آفرينش زمين را طي 6 دوره ( في سته ايام) قلمداد نموده است. علاوه بر آن چندين آيه در خصوص مطالب مهم علمي زمين آورده شده ، كه با پيشرفت علم روز به روز ارزش و اهميت آنها آشكارتر مي گردد. براي حركت صفحات زمين (Plate tectonic) ايزوستازي، كوهها و زلزله مطالب مهم و مفيد در بياني ساده و مختصر آمده است. مطالب علمي زمين شناسي امروزه از موارد مهم در تحقيقات و يافته هاي جديد مي باشد كه ، قرآن صراحتاً انسان را به سير ، تفحص و تحقيق در خصوص زمين تشويق و ترغيب نموده است.

1- الارض = به معناي زمين مي باشد.
2- اوتاد = جمع وتد به معناي ميخ است.
3- زمين شناسي = geology = علم مطالعه سياره اي است كه در آن به سر مي بريم اين علم از جنبه هاي مختلف در مورد كره زمين به بحث مي پردازد.
4- ايزوستازي يا همستادي Isostasy: بيان كننده اين مطلب است كه عوارض سطحي كره زمين روي قسمت هاي زيرين خود در حال تعادل اند.
5- زمين لرزه = لرزشهايي كه در اثر پديده ها دروني زمين به وجود مي آيد.
6- گسل = شكستگي هايي كه در اثر عوامل طبيعي در پوسته زمين ايجاد مي شوند.
7- تكتونيك صحفه اي tectonics: نظريه اي است كه براساس آن ليتوسفر زمين را متشكل از تعدادي صحفه (plate) مي داند كه برخي از آنها بزرگ و بعضي كوچك هستند. بعضي زير اقيانوسها و برخي زير قاره ها و پاره اي در زير هر دو قرار دارند و مي توانند آزادانه و مستقل از همديگر حركت كنند.

الحمدلله الذي خلق السموات و الارض به نام خداوندي كه آفريننده زمين و آسمان است. پروردگاري كه آفرينش را طي 6 روز تكميل فرمود.
قرآن كتابي است كه از طرف خداوند متعال به وسيله پيامبر اكرم (ص) براي هدايت و راهنمايي بشر نازل شده است، اين كتاب ديني دستور زندگي است، براي چگونه زيستن كه عمل به آن خير دنيا و آخرت را در پي خواهد داشت. در اين كتاب آسماني بارها از زمين و عوامل طبيعي از جمله كوهها ياد شده است. در ده آيه از سوره هاي انعام (11) ، نخل (36)، حج (42)، نمل (69) ، روم (9و42) و فاطر(44) غافر (21 و82) دعوت به سير و مطالعه در زمين نموده است. در آيه 20 سوره عنكبوت مي فرمايد: قل سيرو في الارض فنظر و كيف بدالخلق... بگو در زمين سير و سفر كنيد و بنگريد خداوند چگونه آفرينش را آغاز كرده است... . تكرار سير و تفحص در زمين تاكيدي است بر اهميت موضوع كه، انسانها را به تحقيق و بررسي در زمين و شناخت عوامل موجود در آن راهنمايي مي نمايد. در چندين آيه خلقت زمين را طي چندين دوره دانسته كه ، حاكي از مراحل مختلف تكاملي زمين است. به طور كلي قرآن انسان را به اصل و اساس خلقت و آفرينش زمين كه محل مناسبي براي تعالي و تكامل انسان است متوجه ساخته تا ضمن كشف حقايق از نعمات الهي به خوبي بهره مند گردد اصولا قرآن نيازي به اثبات علمي ندارد چرا كه علم كشف ارتباط بين پديدها است كه با گذشت زمان ممكن است تغيير نمايد. ولي قرآن و مفاهيم آن هرگز با گذشت زمان تغيير نمي كند ( لايتغير). لذا هدف از اين تحقيق و بررسي توجه به اهميت علم زمين شناسي و شناخت خلقت و آفرينش مي باشد. هدف ما آنست كه نشان دهيم با اين كه قرآن كتاب دستورات زندگي است اما به سبب اهميت شناخت زمين و عوامل طبيعي آن، بارها بدان تاكيد فرموده اند.

در 438 آيه از قرآن مجيد واژه ارض (زمين) آمده است كه بعضي از اين آيات به مطالب علمي زمين شناسي توجه دارد. در 93 آيه مستقيماً مطالب علمي علوم زمين مطرح شده كه با يافته هاي جديد زمين شناسان تاييد مي نمايد. بحث و بررسي تمامي آيات قرآن در خصوص زمين و عوامل طبيعي موجود در آن نيازمند زماني طولاني و نوشتن چندين جلد كتاب زير نظر گروهي از متخصصين تفسير قرآن و علماي علم زمين شناسي مي باشد كه در توان نويسندگان اين مقاله نمي باشد. بلكه، هدف اصلي آنست كه مشتاقان به اين بحث رامتوجه اهميت موضوع بنمائيم. بدين ترتيب برگزيده اي از آيات قرآن با ترجمه تحت اللفظي همراه با مطالب علمي و ساده زمين شناسي ذيلا ذكر مي گردد.

قرآن مجيد در 7 آيه زير، خلقت زمين را در شش دوره (في سته ايام) معرفي نموده است.

ان ربكم الله الذي خلق السموات و الارض في سته ايام ثم استوي علي العرش يغشي الليل النهار يطلبه حثيثا و الشمس و القمر و النجوم مسخرت بامره الا له الخلق و الامر تبارك الله رب العالمين.
همانا پرودگار شما كسي است كه آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد، سپس ( ملكوتش كامل شد و ) بر عرش استيلا يافت، شب را به روز ( روز را به شب) – كه آن را شتابان مي جويد.
مي پوشاند و خورشيد و ماه و ستارگان را ( آفريد) كه رام شده فرمان آويند، بدانيد كه خلق و امر او راست بزرگا خداوندا كه پروردگار جهانيان است.

و هوا الذي خلق السموات و الارض في سته ايام و كان عرشه علي الماء ليبلوكم ايكم احسن عملاً و لئن قلت انكم مبعوثون من بعد الموت ليقولن الذين كفروا ان هذا الا سحرمبين.
و او كسي است كه آسمان ها و زمين را در شش روز بيافريد و عرش او بر آب بود. تا سرانجام شما را بيازمايد ( معلوم بدارد) كه كدامتان نيكو كار تريد: و اگر بگويي شما بعد از مرگ برانگيخته
مي شويد. كافران گويند اين جز جادوي آن نيست.

ان ربكم الله الذي خلق السموات و الارض في سته ايام ثم استوي علي العرش يدبر الامر ما من شفيع الا من بعد اذنه ذلكم الله ربكم فاعبدوه افلا تذكرون
و پروردگار شما همان كسي است كه آسمان و زمين را در شش روز آفريد، سپس بر عرش استيلا يافت: كار ( جهان ) را تدبير مي كند، شفيعي نيست مگر پس از اذن او، چنين است خداوند، پروردگارتان، او را بپرستيد، آيا پند نمي گيريد.

الذي خلق السموات و الارض و ما بينهما في سته ايام ثم استوي علي العرش الرحمن فسئل به خبيراً
همان كسي كه آسمان ها و زمين و ما بين آنها در شش روز آفريد و سپس بر عرش استيلا يافت، اوست خداوند رحمان، و درباره اش از ( فردي) آگاه بپرس.

الله الذي خلق السموات و الارض و ما بينهما في سته ايام ثم استوي علي العرش ما لكم من دونه من ولي و لا شفيع افلا تنذكرون.
خداوند كسي است كه آسمان و زمين و ما بين آنها را در شش روز آفريد، سپس بر عرض استيلا يافت، شما را جز او سرور و شفيعي نيست آيا پند نمي گيريد.

هو الذي خلق السموات و الارض في سته ايام ثم استوي علي العرش يعلم ما يلج في الارض و ما يخرج منها و ما ينزل من السماء و ما يعرج فيها و هو معكم اين ما كنتم و الله بما تعملون بصير.
اوست كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد و سپس بر عرش استيلا يافت. مي داند كه چه چيزي وارد زمين مي شود و چه چيزي از آن بيرون مي رود و آنچه از آسمان فرود مي آيد و آنچه به آن فرا مي رود و او هر جا كه باشيد با شماست و خداوند به آنچه مي كنيد بيناست.

و لقد خلقنا السموات و الارض و ما بينهما في سته ايام و ما مسنا من لغوب
و به راستي كه آسمان ها و زمين و ما بين آنها را در شش روز آفريديم و به ماندگي نرسيد.
اين كه در آيات فوق كلمه يوم ( روز) آمده است بنا به تصريح كتب لغت و مفسرين منظور دوران است راغب در كتاب مفردات مي گويد « يوم » گاهي به مقدار زمان ميان طلوع و غروب آفتاب گفته مي شود و گاهي به مدتي از زمان هر مقدار بوده باشد.
در ميان بني اسرائيل و اهل كتاب بويژه يهود اين مطلب شهرت داشت كه خدا آفرينش را از يكشنبه آغازيد و در جمعه به پايان برد و شنبه را به استراحت پرداخت و از همين رو ظاهراً به آن روز « سبات = استراحت » مي گويند و ظاهراً « سبت = شنبه» در اصل بهمين معناست و لذا اين روز را تعطيل مي نمايند واين مساله در سفر تكوين تورات مطرح شده است، اين احتمال خيلي بعيد است زيرا قبل از پيدايش زمين و خورشيد و آسمان تصور روز ممكن نبود و شنبه و يكشنبه اي در ميان نبود لذا با توجه به تصريح كتب لغت و اين كه در قرآن « يوم» به معناي دوران بكار رفته است همان معناي مورد نظر صحيح مي باشد.
در آيه 54 سوره يوسف آمده است: قال انك اليوم لدنيا مكين امين:
«امروز تو نزد ما امين و مورد اعتماد هستي»
آيا منظور امروز تا شب است؟!
و اين كه در آيه 9 سوره فصلت آمده است زمين در دو دوران از اين شش دوران آفريده شده است.
قل ابنكم لتكفرون بالذي خلق الارض في يومين و تجعلون له اندادا ذلك رب العالمين
بگو آيا شما به كسي كه زمين را در دو روز آفريده است،‌كفر مي ورزيد و براي او همتايي قائل
مي شويد اوست كه پروردگار جهانيان است.
شايد دوران اول آن باشد كه زمين از كثرت حرارت توده گاز سوزان و از آفتاب جدا شده بود و دوران دوم مذاب شدن آن در اثر كم شدن حركت و حرارت است در چهار دوران بقيه پوسته زمين منجمد شده و درياها و كوه ها به وجود آمده و مقدمات حيات و شرايط پيدايش آن پديدار گشته چنان كه در آيه 10 سوره فصلت فرموده و جعل فيها رواسي من فوقها و بارك فيها و قدر فيها اقواتها في اربعه ايام سواء للسائلين.
و بر روي آن كوههاي استوار آفريد و به آن بركت بخشيد و در چهار روز زاد و برگ آن را آماده ساخت كه براي خواهندگان يكسان است.
يافته هاي جديد زمين شناسان حاكي از آنست كه، زمين مراحل مختلفي را طي نموده تا به وضع امروزي در آمده است. زمين شناسان و مولفين عهد حاضر از جمله: پورمعتمد و همكاران (1369) ، خسرو تهراني (1375)، داستانپور(1380)، درويش زاده(1367) و fritz tmoore (1980) Elchor alestor(1988) ، Schock (1989) ,Levin(1990) بر اين عقيده هستند كه كره زمين شش مرحله را طي نموده است.
1- توده گازي – براساس فرضيه لاپلاس، زمين و منظومه شمسي، به صورت توده گازي شكل از خورشيد جدا شده است. اين توده گازي به دور خود و خورشيد گردش نموده و بتدريج سرد و متراكم شده است.
2- مرحله تشكيل پوسته جامد – بر طبق نظريه كلوين زمين مرتب در حال از دست دادن حرارت بوده است. اين توده گازي شكل در حدود 4500 ميليون سال قبل متراكم شده و پوسته جامد شكل گرفته سپس سنگهاي آذرين، رسوبي و دگرگوني در آن تشكيل شده اند تا مدتهاي مديدي حدود 2500 ميليون سال قبل موجود زنده اي در سطح زمين وجود نداشته است.
3- مرحله حيات قديمي (protrozoic) – قديمي ترين آثار حياتي را به حدود 2500 تا 3500 ميليون سال قبل نسبت داده اند. موجودات آن زمان تك سلولي آبزي بوده و تا حدود 570 ميليون سال قبل فاقد تغيير و تكامل بوده اند. تا اين زمان تنها يك خشكي واحد در كره زمين وجود داشته است.
4- دوران ديرينه زيستي (Palaeozoic) بر اثر تغييرات محيط تغيير و تحول اتمسفر، افزايش اكسيژن و شكل گيري لايه اوزون تغيير و تكامل موجودات بخصوص بي مهرگان دريازي و گياهان اوليه از حدود 570 تا 235 ميليون سال قبل سرعت گرفت. موجودات خشكي در اين دوران ظاهر شده اند. در اين دوران خشكي واحد به دو خشكي بزرگ شمالي ( آمريكا و اروپا و آسيا) و جنوبي گند وانا ( آمريكاي جنوبي، آفريقا، استراليا، هند و ماداگاسكار) تقسيم شده و در بين آنها درياي تنيس شكل گرفته است در اين زمان ايران در حاشيه شمالي خشكي جنوبي قرار داشته است.
5- دوران ميانه زيستي (Mesozoic) دوران ميانه زيستي يامرحله پنجم تكاملي زمين از حدود 235 تا 65 ميليون سال قبل را شامل مي گردد. موجودات اين دوران حد واسط بين موجودات قديمي و جديد بوده اند لذا بدين نام شناخته شده است. اين دوران به نام دوران گسترش و تنوع خزندگان به خصوص دايناسورها و همچنين دوران تقسيم قاره ها معروف است.
در اين دوران اقيانوس اطلس متولد شده و در نتيجه آن افريقا از آمريكاي جنوبي و اروپا از امريكا شمالي جدا شده اند. تعدادي از خشكيهاي ديگر از جمله استراليا، هندوستان و ايران در خشكي جنوبي جدا شده و به ترتيب در جهت شرق و شمال به حركت در آمده اند. تا اين زمان زمين و عوامل موجود در آن آمادگي پذيرش انسان را نداشته است.
6- دوران نوزيستي (Cenozioc) اين دوران از 65 ميليون سال قبل شروع شده و تا عهد حاضر ادامه داشته است. در اين دوران زمين به وضع امروزي در آمده است تا اواخر اين دوران قسمت هاي زيادي از خشكي هاي امروزي توسط آب دريا محصور بوده كه در اواخر اين دوران بر اثر كوه زايي پاسادنين به وضع امروزي در آمده است. ظهور انسان را به 5/4 ميليون سال قبل نسبت
داده اند كه يكي از اتفاقات مهم كره خاكي در اين دوران بوده است.

گرچه پوسته در زمين ثابت و ساكن به نظر مي آيد ولي دلايل و شواهد زياد حاكي از آن است كه زمين دائما در حركت بوده است. قرآن مجيد در 1425 سال قبل در‌ آيه 88 سوره نمل حركت قاره ها را مطرح نموده است.
و تري الجبال تحسبها جامدة و هي تمرمر السحاب
كوهها را بيني و آنها را ساكن انگاري و حال آن كه همانند حركت ابر، حركت دارد.
نظريه تكتونيك صفحه اي يا اشتقاق قاره ها حدود 90 سال قبل يعني پس از گذشت 1335 سال بعد از نزول آيه فوق توسط الفرد و گنر عنوان شد كه، تا مدتها قبل به فراموشي سپرده شده بود. اكنون ثابت شده كه پوسته جامد زمين از تعدادي صفحات بزرگ و كوچك تشكيل يافته و برروي مواد مذاب زيرين شناور هستند. اين صفحات نسبت به يكديگر در حال حركت مي باشند. براي مثال بر اثر باز شدن درياي سرخ ( بحراحمر) خشكي حجاز(عربستان) از آفريقا جدا شده و به طرف ايران در حركت است. عرض درياي سرخ با سرعتي حدود 4-6 سانتي متر در سال در حال گسترش مي باشد و بر اثر نيروهاي حاصل ارتفاع كوههاي زاگرس سالانه 2-3 سانتيمتر رشد
مي نمايد. دور شدن افريقا از آمريكاي جنوبي و اروپا از آمريكاي شمالي كه بر اثر باز شدن اقيانوس اطلس اتفاق افتاده است. يكي ديگر از نمونه هاي بارز حركت صفحات زمين هستند.
( داستانپور 1380)

زمين شناسان پس از سالها تحقيق و بررسي دريافتند كه ضخامت پوسته در مناطق مرتفع و كوهها بيشتر از قسمتهاي كم ارتفاع و پست است . ستبرا (‌ ضخامت ) پوسته با ارتفاع از سطح دريا نسبت مستقيم دارد بدين سبب در قسمتهاي مرتفع ستبراي پوسته تا 70 كيلومتر و در قسمتهاي عميق اقيانوسها به 30 كيلومتر مي رسد. بدين ترتيب كوهها به مانند ميخ هايي كه چادر را ثابت نگهداري مي كند در قسمتهاي مذاب فرو رفته و سبب تعادل پوسته شده اند. قرآن اين مطلب علمي را در يك جمله كوتاه توجيه نموده است.
الم نجعل الارض مهادا – والجبال اوتادا – (‌آيه 7 سوره نبا)
آيا ما زمين را مهد آسايش خلق نگردانيديم و كوهها را عماد و نگهبان آن نساختيم.
اوتاد جمع وتد ( ميخ چادر) است. در قرآن كوهها را به ميخهاي چادر براي نگهداري زمين تشبيه نموده است.

در قرآن علاوه بر مطالبي كه مستقيماً با عبارت زمين ( ارض) آورده شده آيات زيادي در خصوص كوهها، زلزله و ساير عوامل طبيعي ذكر شده و نمونه هايي از اين آيات ذيلاً آورده شده است.
آيه 5 سوره نحل:
والقي في الارض رواسي ان تميدبكم و انهرا وسبلا لعلكم تهتدون.
وكوهها را در زمين بيفكند تا شما را نجنباند و نيز رودها و راههايي ( پديد آورد) باشد كه راه يابيد.
آيه 18 سوره غاشيه:
والي السماء كيف رفعت: و نيز به آسمان كه چگونه بر افراشته شده است.
آيه 19 سوره غاشيه:
و الي الجبال كيف نصبت: و نيز به كوهها كه چگونه برقرار گرديده است.
آيه 7 سوره ق:
و الارض مددنها و القينا فيها روسي و انبتنا فيها من كل زوج بهيج
و زمين را گسترانده ايم و در آن كوهها در انداخته ايم و در آن از هر گونه خرمي رويانده ايم.
يكي از خصوصيات طبيعي زمين زلزله است. زمين لرزه يكي از عوامل طبيعي زمين است كه گذشته از خرابيهايي كه ممكن است براثر بي توجهي انسان سبب شود ولي بعضي از منابع معدني ازجلمه منابع هيدروكربورو آب در امتداد گسلها و در امتداد منطقه زلزله يافت مي شود. قرآن انسانها را به اين پديده طبيعي خبر داده تا بدين پديده توجه داشته و از آن در جهت صحيح بهره برداري نمايند. يكي از نكاتي كه در آيه 2 سوره زلزال نهفته است و اخرجت الارض اثقالها: و زمين بارهايش را بيرون ريزد مي باشد. از اين آيه چنين بر مي آيد كه، شناسايي و اطلاع از ساختمان دروني زمين از طريق امواج زلزله امكان پذير است. زمين شناسان و ژئوفيزيستين ها از اين خاصيت براي بررسي قسمتهاي داخلي زمين استفاده مي نمايند.

همانطوري كه گفته شد شرح و توصيف آيات قرآن در خصوص علوم زمين و عوامل طبيعي نياز به وقت زياد دارد كه در حجم يك مقاله مقدور نمي باشد لذا به نمونه هاي فوق بسنده گرديد. توجه دانشجويان، دانش پژوهان و محققين بزرگوار را به اهميت اين موضوع جلب مي نمائيم. برگزيده اي از مطالب فوق به صورت فهرست وار عبارتند از:
1- توجه و تعمق در آيات قرآني در خصوص علوم زمين كه كشف مطالب جالب را در برخواهد داشت.
2- مطالعه و بررسي زمين شناسي يكي از راههاي مهم و اصلي در شناخت خالق و مخلوقات است.
3- تحقيق و تفحص در علوم زمين ما را به شناخت نعمات الهي رهنمود مي نمايد.
4- زمين در طي مراحل و دورانهاي مختلف آفريده شده تا آماده و پذيراي انسان گرديده است.

1- پور معتمد فرامرز پور، درويش زاده علي و معتمد احمد (1347) مباني زمين شناسي (ترجمه ) انتشارات دانشگاه تهران شماره 1753 چاپ چهارم 764 صفحه
2- خرمشاهي بهاء الدين قرآن كريم – انتشارات نيلوفر 1376 شماره 206 چاپ سوم 883 صفحه
3- خسرو تهراني، خسرو 1374 زمين شناسي تاريخي، انتشارات سازه،444 صفحه
4- داستانپور محمد، 1380، زمين شناسي تاريخي، انتشارات دانشگاه شهيد باهنر كرمان شماره 138-202 صفحه
5- درويش زاده، علي، 1367 تاريخچه تحولات دانش زمين شناسي، مجله رشد آموزش زمين شناسي سال سوم شماره هاي 14 و15 صفحات 30-41
6- راغب اصفهاني- المفردات في غريب القرآن ( م. 502 هجري)
7- مصباح يزدي-1367 چاپ اول، ناشر موسسه در راه حق – معارف قرآن.
5- Eichor، D.L، mc Alestor، A.L، (1980)، History the Earth، prentice Hall، Inc،413pp
6- fritz W.J. Morre J.N. (1988)، Basics of physical stratigraphy and Sedimentation، Joan wiley and Sons، Inc.371.
7- Levin M.L.،(1990)
8- Schoch R.M.،(1989) ، Physical Geology 3 rd ed. Savnders College Publishing 623p.
*دانشجوي كارشناسي زمين شناسي، دانشگاه پيام نور كرمان
** عضور هئيت علمي دانشگاه پيام نور كرمان
***عضو هئيت علمي دانشگاه شهيد باهنر كرمان
**** عضو هئيت علمي دانشگاه شهيد باهنر كرمان
***** دانشجوي كارشناسي ارشد دانشگاه شهيد باهنر كرمان