اسب کرد از انقراض تا حفظ نژاد

  اسب کرد را با صفت قناعت می‌شناسند و همین را دلیل مقاومت بی‌مانند او در کوهستان و میدان‌های چوگان می‌دانند اما نژاد اسب کرد در غرب کشور اکنون سر به روی انقراض نهاده است.

 هنر اصلی اقوام کهن ماد که سوارکار جنگجو هم بودند، پرورش اسب بود که مایه شهرت جهانی آنان شده بود. مادها به اسب اسپه می‌گفتند امروزه در زبان کردی که به اسب واژه «اسپ» اطلاق می‌شود نشان از ماندگاری این کلمه در زبان کردی است.

اکنون هم اسب در نزد کردها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چنان که وجود پرورشگاه‌های اسب در مناطق مختلف استان‌های کردنشین و به ویژه استان کردستان این ادعا را اثبات می‌کند.

اسب کرد پیشانی عریض دارد، کمی برجسته و مسطح، بینی‌اش ناصاف و با انتهایی برجسته، گوش‌ها کوچک‌تر از اسب ترکمن، چشم‌هایی گرد با حدقه برجسته، گونه‌اش مشخص و گرد، اتصال گردنش به تنه بسیار قوی و حجیم است، معمولاً سرش را به طرف بالا می‌گیرد.

این موجود آرام و نجیب یالی پرپشت و ضخیم، کپلی بزرگ و قوی، سینه‌ای عریض و عمیق دارد و شکم استوانه‌ای و مدورش شکوه، جلال و جلوه خاصی به این نژاد از اسبی که از طول تاریخ ماد تاکنون با او آمده است.

اسب کرد را با صفت قناعت می‌شناسند و همین را دلیل مقاومت بی‌مانند او در کوهستان و میدان‌های چوگان می‌دانند.

بر طبق گفته‌های کارشناسان، در زمستان‌های سخت نواحی کوهستانی کردستان که هیچ وسیله نقلیه‌ای قادر به حرکت و عبور نیست عامل انتقال افراد و بیماران از روستایی به روستای دیگر بوده است زیرا این اسب را پر نفس می‌شمارند و نه تنها به‌زودی از پا در نمی‌آید بلکه به علت قوی بودن اندام و دست و پا کمتر به بیماری‌های رایج میدان چوگان مبتلا می‌شود.

این‌ها خصوصیاتی است که برای اسب کرد ذکر کرده‌اند به طور کلی اسب کردی پرنفس و از استقامت بالایی برخوردار است. قدرتمند و عضلانی بوده دارای سربزرگ و ستیغ‌های برجسته گونه و مقاوم برای مسافت‌های بلند و کوهستانی است.

منابع معتبر و کارشناسی تحقیقی در مورد اسب کرد بسیار محدود و تا حدی نایاب بوده که این نشان از این دارد که یا کاری انجام نشده و یا اگر انجام شده اثری از آن باقی نمانده و یا شاید با انقراض این تیره از اسب‌های دنیا دیگر احتیاجی به تحقیق و کار کارشناسی نمی‌دانند.

در مقاله نقش اسب در فرهنگ ایران باستان از فریده مجیدی خامنه عضو هیئت علمی پژوهشکده مردم‌شناسی آمده است: نقش اسب در فرهنگ مردم دوران باستان با قربانی کردن آن برای خدایان آغاز شد، با اهلی شدن این حیوان منبع قدرت عظیمی برای کار و حمل و نقل پیدا شد که تاکنون جریان دارد. نقش عمده اسب در زندگی ایرانیان از نقوش سفالینه‌ها و وسایلی که با الهام از آن ساخته می‌شد، هویداست.

وی همچنین در این مقاله اظهار می‌دارد: قبل از مهاجرت اصلی آریائیان و همچنین در سراسر آسیای غربی از دریای روم تا ترکستان و دره سند، انسان‌هایی می‌زیستند که برخی از محققین آنها را «آسیایی» می‌نامیدند. در بین این مردم یکی از دسته‌های متخصص «کاسیان» بودند. اینان از زمان‌های دور در کوهستان‌های زاگرس به ویژه در قسمت مرکزی  کوه‌های لرستان می‌زیستند. کاسیان حوالی 1750 ق.م به بابل حمله کردند که اصولاً این حمله را مدیون پدید آمدن تحرک شدید در آنان و استفاده از اسب می‌دانند.

ورود کاسی‌ها یا کاسیان به بابل موجب ورود اسبان اهلی به این سرزمین شد و در واقع اسب توسط هندیان و آریائیان اهلی شد، و سپس توسط کاسیان به بابل وارد شد.

در اواخر هزاره سوم تا هزاره اول ق.م یافتن مقادیر متنابهی از ابزارآلات مربوط به اسب از جمله زین و یراق اسب، لگام، نشانه‌های مشابه سر اسب در مقابر لرستان حاکی از اهمیت اسب در زندگی مردم این منطقه است.

هرودوت نوشته است: «مادها چراگاه‌های فراوان دارند، اسب‌هایشان پرخون، زیبا، خوش‌اندام و خوش قامت‌اند و در ایلخی شاه تربیت می‌شوند.»

در مقاله دیگری به نام نوآوری ایرانیان قدیم در پرورش اسب از غزاله منتظم آمده است: «اسب‌های مشهور مادی به میان‌رودان (عراق)، عربستان، مصر، یونان و روم و سرزمین‌های دیگر راه یافتند. آشوری‌ها که از تمدن‌های باستانی میان‌رودان بودند، هنگامی که بر مادها چیره شده بودند، از آن‌ها اسب و چیزهای فلزی به عنوان خراج دریافت می‌کردند.

اسب نژاد کرد ایران بر طبق نوشته‌های جهانگردان و مورخین از هرودت گرفته تا معاصرین، به اقصی نقاط دنیا انتقال یافته و خون آن در شریان‌های اسب‌های دنیا جریان دارد. اسب کرد از اسب‌های توانای ارزشمند و پرخون دنیا محسوب شده و مبدأ و منشأ آن ایران است.»

گرچه در خیلی از منابع نامی از اسب کرد نیست معمولاً برای اسب کرد سه تیره جاف، افشاری و سنجابی مطرح می‌شود.

بعد از گردآوری اولین کتاب تبارنامه اسب کرد در انجمن سلطنتی اسب ایران در سال‌های فوق فعالیت‌های تقریباً دقیق‌تری نیز به منظور شناسائی هر چه بهتر نژاد اسب کرد در ایران انجام شده است.

در این کتاب آمده است: «آنچه مسلم است داغ و صدور شناسنامه اسب نژاد کرد بر اساس ظاهر یا فنوتیپ و همفکری با اسب‌داران قدیمی غرب کشور انجام شد که شاید به ظاهر کافی باشد اما برای شناسایی یک نژاد فقط فنوتیپ کافی نیست بلکه به کارگیری از روش‌های کروموزمی و خونی و اسکلت‌شناسی، شجره‌یابی، بیومتری و غیره می‌تواند در کنار روش‌های اصلاح نژادی تثبیت‌کننده یک نژاد و معرف آن در مجامع بین‌المللی باشد.

بر سنگ‌های کوه بیستون تصویر اسب شگفت‌انگیزی با استخوان‌بندی بسیار قوی نمایان است. آنچنان که شایسته یک اسب کوهستان است این اسب سری بزرگ، استخوان پیشانی و ستیغ‌های گونه‌ای برجسته، گوش‌ها عقب و سرشار از توانایی و هوش است. این خصوصیات اسبی است که چندان بلند نیست ولی چنان قوی و مستقر و تواناست که در طول قرون و اعصار، مرکب انسان‌هایی است که در نبرد بیامان زندگی، برای زنده ماندن و برتری‌جویی جنگیده و به کار مشکل زندگی اشتغال داشته‌اند، نام این نژاد اسب نسایی است.

یونانیان آن را تحسین کرده و از پاهایی که زمین را لرزانده سخن گفته‌اند. این نژاد اسب امروزه وجود ندارد ولی گاهی سری بالا، ستیغ‌های گونه‌ای برجسته و چشمانی سنگین و پوزه‌ای دراز در اسبی دیده می‌شود که یادگار نیاکان او، همان اسب نسایی است و گاه گردنی قوی و ستبر و زمانی دست و پایی که واقعاً زمین را می‌لرزاند، اینها نیز یادگار نیاکان او هستند. از نژاد نسایی به معنای خالص آن، کم باقی مانده ولی از نتایج آن دو تیره وجود دارد که یکی در قسمت شرقی و دیگری در غرب مناطق کردستان است. تیره شرقی شباهت‌های فراوانی با نسایی باستان دارد و به نام اسب کرد مشهور است.

اگر از تغییرات و اختلاط‌های آن بگذریم، دارای همان ویژگی‌هاست که پدران آن دارا بوده‌اند، پیشانی برجسته و گاهی مستقیم، سر سنگین، چشم‌ها عمیق و خشن، استخوان بینی دراز، منخرین تنگ، ستیغ گونه هویدا، فاصله دو استخوان فک در ناحیه حلق زیاد، اتصال سر و گردن خشن، گردن قوی، سینه از جلو به حد قابل توجه عضلانی، دست و پا کوتاه و بسیار محکم با اندک مو در ناحیه شاخ مو، در مجموع بدن عضلانی و جمع بسیار باهوش، مطیع، صبور و در راهپیمایی در زمینه‌ای کوهستانی توانا است "و عمدتاً این نژاد در منطقه کرمانشاه و مناطق اطراف آن و استان‌های آذربایجان‌غربی و قسمتی از زنجان، لرستان و کردستان و اصفهان پراکنده است.

این نژاد به کشورهای همجوار (عراق ، ترکیه و قسمتی از جمهوری آذربایجان) انتقال یافته و جمعیت مناسبی را تشکیل داده است.

* تکاپوی سواران مرهمی بر مرثیه تلخ سرنوشت اسب کرد

نژاد اسب کرد در غرب کشور با توجه به شواهد تاریخی چند هزار سال ذکر شده، تاریخ نویسانی مانند هرودت، سر به روی انقراض نهاده است.

دبیر هیئت سوارکاری استان کردستان در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در سنندج در مورد ویژگی اسب کرد، اظهار داشت: نژاد اسب کرد امروزی نه تنها از زیبائی خاص برخوردار است بلکه دارای استقامت بی‌نهایت است.

اقبال میهمی تصریح کرد: اسب‌های نژاد کرد بخصوص در مسابقات چوگان موفق بوده و بسیاری از اسب‌های کرد در مسابقات پرش و سواری استقامت افتخارات ارزنده کسب کرده‌اند.

وی به اقدامات انجام شده در زمینه شناسایی اسب کرد در کردستان اشاره کرد و گفت: در دو سال گذشته از تمام روستاهای استان بیش از یک‌هزار اسب شناسایی کردیم و بعد از خونگیری، میکروچیپ‌گذاری، پرکردن فرم‌ها و فنوتیپ اسب‌ها مشخص شد کمتر از 10 درصد از اسب‌های استان اسب کرد هستند.

میهمی شناسایی اسب کرد را با کدخدا منشی و سلیقه‌های شخصی رد کرد و گفت: با توجه به تغییرات اسب کرد در طول تاریخ اعمال سلیقه شخصی و فقط از روی فنوتیپ اسب نمی‌توان به درستی نژاد اسب کرد را تشخیص داد بلکه کار کارشناسی و شناسایی از روی ژنتیک اسب کرد می‌تواند در بهبود این امر کمک کند.

وی تصریح کرد: اما اگر همین طور زمان بگذرد همین 10 درصد و شاید هم کمتر از وجود اسب کرد در استان از بین می‌رود و ما شاهد انقراض کامل اسب کرد خواهیم بود.

این اسبدار و پرورش‌دهنده اسب که سالیان زیادی است با اسب و پرورش آن دمخور است، ادامه می‌دهد: سال‌های سال است که اگر اسب کردی در استان وجود داشته باشد، استان‌های اصفهان، شیراز، کرمان و دیگر استان‌ها با قیمت ناچیزی از اسبداران کردستان می‌خرند و می‌برند.

وی مهم‌ترین دلایلی که اسب اصیل نژاد کردی را تهدید می‌کند هزینه بالای نگهداری، نبود مرکز تکثیر و پرورش می‌داند و می‌گوید: حمایت نکردن مسئولان و تسهیلات کم و ناچیز برای پرورش اسب کرد و حمایت نکردن جدی مسئولان از طرح‌های اصلاح ژنتیکی و کار کارشناسی این نوع اسب از مشکلات عمده آن است.

میهمی خاطرنشان ساخت: این امر زنگ خطری برای بقای این نژاد ارزشمند و اصیل اسب ایرانی است که باید با برنامه‌ریزی مناسب برای حمایت از این نژاد و تکثیر آن نگذاریم جمعیت اسب کردی کاهش یابد.

وی اظهار داشت: اسب اصیل نژاد کردی علاوه بر توانمندی جسمانی، بسیار باهوش، مطیع، صبور و مقاوم در مسافت‌های طولانی است و به این دلیل همواره در مسابقات استقامت و چوگان بسیار موفق ظاهر می‌شود.

وی قیمت اسب کرد را 20 تا 25 میلیون تومان عنوان کرد و گفت: وقتی حمایت مسئولان در حد یک چهارم این مبلغ هم نیست چگونه می‌توان به بقای این نسل از اسب امیدوار بود.

وی که مربی سوارکاری است از عدم کارشناسی صحیح برای تسهیلات ارائه شده به پرورش‌دهندگان اسب می‌گوید: یک اسب بعد یک سال کشش و بارداری تا دو سالگی باید پرورش یابد و سه سال زمان می‌برد تا اسب وارد مرحله بهره‌برداری برسد این در حالی است که بازپرداخت تسهیلات پس از یک سال آغاز می‌شود و با این اوصاف یک پرورش‌دهنده چگونه می‌تواند وام خود را باز پرداخت کند.

وی نگاه مرغداری و گاوداری به پرورش اسب را غلط خواند و گفت: قیمت بالای اسب، مرحله طولانی پرورش اسب، تسهیلات پایین و نبود یارانه به این بخش چگونه می‌تواند به تقویت این بخش کمک کند.

* صنعت اسب یک صنعت اشتغالزا و پردرآمد

میهمی به نقش اشتغالزایی، تقویت توریسم، مشاغل جانبی، ورزش و سلامتی اسب‌سواری و پرورش اسب اشاره کرد و تصریح کرد: به جرأت می‌توان گفت اگر کار کارشناسی صحیح و آموزش انجام شود و برنامه‌ریزی در زمینه حفظ نژاد اسب کرد پیاده شود می‌توان از پرورش اسب و اسب‌سواری یک صنعت پر درآمد و اشتغالزا ساخت.

وی تصریح کرد: با کره‌کشی اسب، توسعه آموزش اسب‌سواری، پانسیون‌داری، ایجاد فروشگاه‌ها و کارگاه‌های لوازم اسب‌سواری، توسعه پرورش اسب و اسب‌سواری در مناطق توریستی، با جرأت می‌گویم که بیش از 3 هزار شغل مستقیم ایجاد می‌شود و این غیر از مشاغل جانبی آن و افزایش درآمدزایی بوده و همچنین این موارد به غیر از محاسبه ورزش اسب‌سواری است.

وی این کارها را در صورت تحقق نوعی کارآفرینی خواند و گفت: هر مادیان عرب سالانه 30 میلیون تومان فروش کره دارد و اسب کرد اگر توسعه یابد 15 تا 25 میلیون تومان به فروش می‌رسد که این در درجه خود بسیار درآمدزاست.

دبیر هیئت سوارکاری کردستان از وجود یک کارگاه تولید لوازم اسب‌سواری خبر داد و اظهار داشت: این کارگاه که متعلق به برادرم است یک زین کابویی آمریکایی را که قیمتی معادل 10 میلیون تومان دارد به کیفیت درجه یک به قیمت یک‌میلیون تومان تولید و به فروش می‌رساند.

وی در مورد ورزش اسب‌سواری در استان نیز گفت: با وجود اینکه اداره محیط زیست کردستان اجازه نگهداری کمتر از 10 رأس اسب را در مجموعه ورزشی 22 گولان داده است اما کماکان اداره ورزش و جوانان استان اجازه نگهداری اسب در مجموعه ورزشی را به هیئت سوارکاری نمی‌دهد.

میهمی افزود: چون باشگاه‌های اسب‌سواری فعلی در خارج از شهر قرار دارند با فعال شدن زمین مجموعه ورزشی 22 گولان و به دلیل اینکه این زمین در داخل شهر قرار دارد شاهد استقبال بیشتری برای اسب سواری خواهیم بود.

هم اکنون 500 نفر سوارکار در استان وجود دارد که حدود 100 تا 150 نفر از آنها از بیمه ورزشی برخوردارند و تنها حدود 30 تا 40 نفر آنها نیز در مسابقات شرکت می‌کنند.

وی دلیل عدم رشد در این بخش را مشکل کلی در سطح کشور، کم‌کاری فدراسیون در سال‌های گذشته، کم‌کاری مسئولین جهاد کشاورزی عنوان کرد و گفت: با وجود حمایت‌های استاندار و سازمان میراث فرهنگی، هنوز این صنعت در کردستان با چالش مواجه بوده و خروج از آن مستلزم همکاری، تعامل، حمایت و پشتیبانی همه دستگاه‌هاست.

* راه‌اندازی مرکز تحقیقات اسب کرد در سنندج

رئیس دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی واحد سنندج به موافقت اصولی و اولیه برای راه‌اندازی یک مرکز تحقیقات اسب کرد در دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج به مرکزیت گروه علوم دامی دانشکده کشاورزی اشاره کرد.

گفتنی است، همایش دوروزه اسب کرد و اهمیت پرورش آن با همکاری دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی و دانشکده دامپزشکی با حضور دانشجویان و اساتید رئیس نظام دامپزشکی استان، معاونان امور دام استان کردستان، کرمانشاه و همدان، عبدالمؤمن مردوخ رئیس هیئت سوارکاری استان در دانشگاه آزاد واحد سنندج اجرا شد.

* طرح ارزیابی تنوع ژنتیکی اسب‌ کرد اجرا می‌شود

معاون بهبود تولیدات دامی جهاد کشاورزی استان کردستان نیز در گفت‌وگو با فارس در سنندج اظهار داشت: در طرحی مشترک با دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج برای تثبیت نژادی اسب کرد هیئتی با عنوان کمیته فنی اسب کرد که متشکل از افراد خبره در زمینه اسب کرد هستند، تشکیل می‌شود.

خالد جعفری به شناسنامه‌دار کردن اسب‌های کرد اشاره کرد و گفت: این کار ضمن هویت‌بخشی به اسب و جلوگیری از آمیخته شدن با نژادهای دیگر، می‌توان تا حدی از انقراض آن جلوگیری کرد.

وی در ادامه گفت: معاونت امور دام جهاد کشاورزی مسئول حفظ و حراست از این نژاد بوده، جدا از شرایط ویژه زمین و واگذاری تسهیلات برای تخصصی کردن پرورش اسب می‌توان با برگزاری و حمایت از مسابقات اسب‌سواری تا حدی در احیای اسب کرد تلاش نمود.

وی تصریح کرد: در گذشته حمایت از اسب عرب و اسب ترکمن انجام می‌شد که متاسفانه اسب کرد مورد بی‌مهری قرار گرفت.

* تسهیلات برای اسب کرد سقف خاصی ندارد

معاون بهبود تولیدات دامی جهاد کشاورزی کردستان تأکید کرد: ارائه تسهیلات برای اسب کرد سقف خاصی نداشته و بستگی به تعداد اسب دارد.

وی ادامه داد: اگر طرح قابلیت اجرایی داشته باشد جزو طرح‌های اولویت‌دار خواهد بود و با توجه به اینکه حمایت از پرورش اسب کرد در کارگروه کشاورزی استان مصوب شد می‌توان وارد اقتصادی کردن اسب کرد در استان هم شد.

جعفری به حمایت و ایجاد واحدهای کشش اسب کرد اشاره کرد و گفت: حمایت‌های مختلفی از قبیل حمایت نهادهای و حمایت‌هایی برای اصلاح نژاد در اختیار اسبداران قرار دادیم.

وی در مورد تسهیلات بانکی کارشناسی نشده در مورد اسب کرد، گفت: بیشتر بانک‌ها به این مورد توجه نمی‌کنند و بیشتر به فکر بازگشت تسهیلات هستند و فقط دو سال به منظور تنفس اعلام شده است.

توجه بیشتر به امر اصلاح نژاد اسب کرد، شناسائی دقیق نژاد کرد، مشخص نمودن تعداد دقیق اسب‌های موجود و اصلاح نژاد آنها، توجه به مطالب بنیادی و پایه‌ایی در راستای بهبود امور پرورش اسب، از جمله مطالعات آناتومیکی، فیزیولوژیکی و خون‌شناسی و خصوصاً ژنتیکی، تأسیس انجمن اسب کرد و تدوین کتاب انساب از جمله راهکارها و پیشنهاداتی است که توسط کارشناسان و فعالان در زمینه اسب برای حفظ، حراست، احیا و نجات اسب کرد از انقراض ارائه دادند.

.................................

گزارش از: مژگان وفایی

.................................