تايپك شيعه شناسي

نگاهي به وضعيت شيعيان اذري مسكو

شیعیان آذربایجانی حتی در زمان روسیه تزاری نیز به روسیه مهاجرت می‌كردند ولی در دوران شوروی این روند ابعاد خاصی كسب كرد. چند مرحله مهاجرت در دوران شوروی و بعد از فروپاشی شوروی قابل تشخیص است.
مرحله اول در سالهای بعد از پایان جنگ جهانی دوم رخ داد كه با سیاست آباد كردن سیبری و خاور دور ارتباط داشت. این مرحله اواخر سالهای 1940 و اوایل سالهای1950 شروع شده و دربرگیرنده كوچ كردن گسترده متخصصین صنعت نفت آذربایجان به سیبری غربی و شرقی در طول سالهای 1960 است. بسیاری از آذربایجانیهای معروف ( ثابت اروجف وزیر صنعت گاز شوروی در سالهای 1981-1972، فرمان سلمانوف وزیر زمین‌شناسی شوروی و عضو وابسته آكادمی علوم شوروی) بنیانگذار صنعت نفت اتحاد شوروی بوده و پایه و اساس زیربنای نفتی و گازی معاصر روسیه را پی ریزی كرده بودند.
موج دوم مهاجرت از اواخر سالهای 1970 تا اواخر سالهای1980 جریان داشت. این مرحله مهاجرت عمدتاً اقتصادی و نامنظم بود. دانشجویان و روشنفكران در مسیر باكو-مسكو رفت و آمد می‌كردند. احتمالاً در همان زمان بود كه گروه كارفرمایان خصوصی به وجود آمد و لو اینكه در اتحاد شوروی كارفرمایی خصوصی ممنوع بود و موجب پیگرد كیفری می‌شد. ولی فعالیت به اصطلاح كارفرمایان سایه‌ای (صاحبان كارگاه‌های نامشروع، دلالان ارزی، تجار عمده و خرده فروشی، فعالان تجارت گل و نیز مدیرانی كه ساختارهای موازی تولیدی را ایجاد میكردند) پدیده مستقلی در چارچوب اقتصاد برنامه‌ای كشور بوده و برای جامعه شوروی امری طبیعی بود. در مبحث فعالیت تجاری غیرقانونی نباید فراموش كرد كه به اصطلاح «تجارت گل» در نتیجه توافقات رسمی بین جمهوریهای شوروی درباره تأمین محصولات كشاورزی مناطق جنوبی برای مناطق شمالی كشور به وجود آمد. در چارچوب همین سیاست بود كه واحدهای كشاورزی منطقه آب‌شوران آذربایجان با بازارهای مسكو قرار داد بسته و محصولات خود را به پایتخت شوروی می‌فرستادند. مردم شوروی فقط به بركت این قراردادها می‌توانستند برای نزدیكان خود گل بخرند زیرا اقتصاد بزرگ برنامه‌ای به ارضای این نیازهای كوچك مردم نمی‌رسید. روابط اقتصادی كه در آن زمان برقرار شده بودند، بعداً به نمایندگان جمهوری آذربایجان اجازه داد به مسكو منتقل شوند و زنجیره‌های پایدار بازرگانی را در بازارهای روسی به وجود آورند و لو اینكه اكنون این فعالیت تجاری با خود آذربایجان ارتباط ندارد (واردات از تركیه و كشورهای خارجی دیگر زمینه را برای تجارت بیوقفه سبزیجات و میوجات در بازارهای مسكو فراهم میكند).
بخش عمده آذربایجانیهایی كه در روسیه به دنیا نیامده ولی توانستند در زمینه تجارت بزرگ، علم و هنر به مقامات بالایی برسند، در دوران شوروی وارد روسیه شده بودند. پزشكان، معلمان، استادان دانشگاه، مدیران كارخانه‌ها و تجار بزرگ بخش زبده این جمعیت مهاجر را تشكیل می‌دهند. آذربایجانیها ریاست شركت‌های بزرگی چون «لوك‌اویل»، «نورت‌گاز»، «نیكویل» و غیره را بر عهده دارند. سرمایه آذربایجانی در بانكهای روسی نیز حضور قابل توجهی دارد. روسیه مانند سابق نقطه جذب آذربایجانیهای فعال و با استعداد است. در جریان فروپاشی اتحاد شوروی، چند عامل ذیل بر جمعیت آذربایجانی روسیه اثر جدی گذاشتند: بحران شدید اقتصادی اوایل سالهای1990 در آذربایجان، گسستن روابط اقتصادی با مناطق مركزی و غربی اتحاد شوروی و كاهش فرصت‌های شغلی و نیز از دست دادن قریب به 20% سرزمین آذربایجان كه توسط ارامنه اشغال شده و زمینه‌ساز ظهور آوارگان زیادی (782 هزار نفر) شده است. به همین دلیل مهاجرت از آذربایجان به روسیه تا این حد گسترش یافت.
در دوران بعد از فروپاشی شوروی موج جدید مهاجران مشاهده شد كه شامل دو گروه اساسی بود یعنی ساكنان باكو كه عمدتاً تا اواسط سالهای 1990 جمهوری را ترك كرده بودند و نمایندگان بخش كشاورزی آذربایجان. گروه اخیر با همان مشكلات تطبیق خود با زندگی در شهر بزرگ روبرو میشوند كه همه مهاجران روستایی در شهر دارند. آنها معمولاً سطح آموزشی پایین‌تر از عموم مردم شهر‌نشین دارند و نیز مجبورند به صورت الزامی به قوم و خویشان روستایی خود كمك كنند. آذربایجانیهایی كه بعد از فروپاشی شوروی وارد روسیه شدند، با مهاجران مراحل قبلی تفاوت زیادی دارند. در چارچوب پروژه پژوهشی «توسعه اجتماعی-قومی مسكوی بزرگ» كه توسط انستیتوی قوم‌شناسی و انسان شناسی آكادمی علوم روسیه همراه با كنگره آذربایجانی سراسر روسیه برگزار شد، 47% آذربایجانیهایی كه از مدتها پیش در مسكو زندگی میكنند، تحصیلات عالی دارند در حالی كه در میان مهاجران جدید این رقم از حد 25% نگذشته است. طبیعی است كه موقعیت اجتماعی آنها نیز فرق میكند. 48% مهاجران جدید در بخش تجارت و خدمات فعال‌اند و درآمد آنها چندان بالا نیست در حالی كه میزان هنرپیشه‌ها، نویسندگان و نقاشان آذربایجانی به تدریج كاهش مییابد.
افكار عمومی شهرهای بزرگ روسیه همه مهاجران از قفقاز جنوبی و مناطق شمال قفقاز را در چارچوب یك كلیشه «ملیت قفقازی» قرار داده است. این گروه‌ها از همبستگی قوی قومی و روابط پایین‌تر اجتماعی با مابقی شهر بزرگ برخوردارند. ولی بر خلاف ادعاهای ملیگرایان دوآتشه روس، توان بالقوه تشنجات در شهر كثیرالمله مسكو تا این حد بزرگ نیست. طبقه‌بندی اجتماعی در شهر بزرگ چند پله دارد كه در حال حاضر عرصه‌های فعالیت اقتصادی مهاجران با جمعیت «بومی» تضاد مناقشه‌زایی ندارد و سطح درآمدهای آنها به قدری بالا نیست كه موقعیت آنها از موقعیت گروه‌های سنتی مردم بومی بالاتر باشد. جامعه روسی ارزش واقعی اقتصادی مهاجران را خوب درك می‌كند زیرا مهاجران اقتصاد روسی را تكمیل كرده و بدون اغراق بر ثروت اقتصادی روسیه میافزایند. در هیچ جای دنیا شهر بزرگی پیدا نمیشود كه آنجا همه كارها توسط ساكنان بومی اجرا شوند. مهاجرت، جنبه لاینفك روند جهانیسازی است. در روسیه توان بالقوه مهاجرت از آذربایجان ثابت است و طی یك سال میزان كسانی كه وارد و خارج میشوند تقریباً برابر است.
ارقام دقیق تعداد آذربایجانیهای مقیم روسیه در دست نیست زیرا اكثریت آنها به صورت نامشروع در روسیه به سر میبرند. طبق نتایج مقدماتی سرشماری عمومی نفوس سال 2002، در روسیه 621.5 هزار نفر آذربایجان زندگی میكنند كه از سال 1989 (335.9 هزار نفر) دو برابر بیشتر است. اگر مهاجران موقت آذربایجانی نیز به حساب آورده شوند، تعداد كلی آنها بالغ بر 2 میلیون نفر میشود. طبق اطلاعات معینی، سرمایه‌گذاری‌های سالانه آذربایجانی‌ها در اقتصاد روسیه معادل 1.5 میلیارد دلار است. از سوی دیگر، مهاجران هر سال به میهن خود مبالغ قابل توجهی ارسال می‌كنند. قبل از بحران مالی سال 1998 این مبلغ برابر 2.5 میلیارد دلار بود كه از حجم سرمایه‌گذاری‌های خارجی آن زمان 2.5 برابر بیشتر بود. بعد از بحران سال 1998 این رقم افت شدیدی كرد و معادل 780 میلیون دلار شد ولی اكنون به سطح قبل از بحران بر گشته است. آلكسی كودرین وزیر دارایی روسیه حواله‌های مالی سالیانه از روسیه به آذربایجان را معادل 2 میلیارد دلار برآورد میكند كه ارقامی از 2.5 میلیارد تا 4 میلیارد دلار نیز ذكر میشوند. عدم دقت این اطلاعات ناشی از آن است كه نمی توان همه موارد انتقال پول از روسیه به جمهوری آذربایجان را كنترل كرد. اگر این مبلغ با سرمایه‌گذاریهای كلی خارجی در اقتصاد آذربایجان در سالهای 2003-1995 (9.6 میلیارد دلار یا حدود 1 میلیارد دلار در سال) مقایسه شود، معلوم میشود كه حواله‌های مالی از روسیه بخش مهم تأمین مالی اقتصاد آذربایجان را تشكیل می‌دهند.
اواخر سال 2004 پژوهش سازمان بین المللی كار منتشر شد كه در آن بر اساس آمار وزارت كشور روسیه اعلام شد كه مهاجرانی كه وارد روسیه می‌شوند (5-3 میلیون نفر) نصف درآمدهای خود را به وطن خود می‌فرستند. ولی این ارقام را نباید به عنوان حقیقت انكار‌ناپذیر قبول كرد. همچنین باید افزود كه مهاجران آذربایجانی كه در بخش تجارت فعالیت می‌كنند، وارد حیطه دیگران نشده‌اند. بخش عمده درآمدهای آنها در روسیه به صورت حق اجاره منزل، تأمین تبادلات بازرگانی و هزینه‌های جاری زندگی باقی می‌ماند. اگر فرض كنیم كه فردا همه مهاجران از روسیه خارج شوند، بسیاری از بخش‌های اقتصاد روسیه دچار بحران خواهند شد.
در ذیل به تعریف مهمترین سازمانهای جمعیت آذربایجانی روسیه می‌پردازیم.
1- كنگره آذربایجانی سراسر روسیه. این سازمان در ماه مارس سال 2000 توسط 50 سازمان اجتماعی آذربایجانی كه در روسیه به ثبت رسیده‌اند، تأسیس شد. حیدر علییف رئیس جمهور سابق آذربایجان در اولین كنگره كه در سال 2000 برگزار شد، شركت كرد. در حال حاضر كنگره دربرگیرنده بیش از 70 سازمان اجتماعی آذربایجانی، از جمله شعبه‌های منطقه‌ای در 58 منطقه فدراسیون روسیه است. محمد علییف پروفسور طب و عضو وابسته آكادمی علوم پزشكی روسیه رئیس كنگره است. الدار قلییف مدیر عامل این سازمان است. هدف این سازمان اجتماعی، حفظ و تبلیغ سنت‌های ملی، زبان و فرهنگ آذربایجان و مبارزه در راه حقوق جمعیت مهاجر آذربایجانی است. كنگره تلاش می‌كند ضمن تشكل بخشیدن جمعیت آذربایجان مقیم روسیه، با مقامات فدرال و منطقه‌ای روابط محكم‌تری برقرار كند و به تطبیق آذربایجانی‌ها با شرایط جامعه روسی كمك كند. به گفته دكتر علییف، آذربایجانی‌های مقیم روسیه به تحكیم روابط دوجانبه روسی-آذربایجانی علاقمند هستند و تلاش زیادی می‌كنند كه روابط تاریخی بین دو ملت بسط و توسعه یابند. ریاست كنگره با مقامات آذربایجان نیز روابط تنگاتنگی دارد. این كنگره، ساختار اساسی ارتباطی بین مقامات دولتی باكو و آذربایجانی‌های مقیم روسیه است كه همین امر باعث میشود كه كنگره با شخصیت‌های سیاسی و دولتی روسیه تماس برقرار كرده و در رسانه‌های گروهی روسیه كار خبری انجام دهد زیرا گاهی مطالب ملیگرایانه نیز در این رسانه‌های درج می‌شوند. كنگره سعی می‌كند با این تبلیغات مقابله كند و گفتگو و حسن تفاهم بین قومی را تحكیم كند. در فوریه سال 2003 كمیته امور ملیت‌های دومای دولتی روسیه با كنگره موافقتنامه همكاری امضا كرد. كنگره دوم توسط دو رئیس جمهور الهام علییف و ولادیمیر پوتین افتتاح شد. الهام علییف در سخنان خود در آن مراسم اظهار داشت: «ما به توان بزرگ این سازمان پی بردیم». رئیس جمهور از نسل جوان به استمرار احساسات دوستی و علاقه متقابل دو ملت دعوت كرد. این امر در مورد جوانان روس نیز صحت دارد كه تحت تأثیر ملیگرایان قراردارند. كنگره آذربایجانی در سال 2005 به مبارزه گسترده با فیلم‌های تبلیغاتی انتخاباتی حزب «میهن» كه روحیه ضد قفقازی داشتند، دست زده و یكی از اولین سازمانهایی بود كه بر غیرمجازبودن این تبلیغات تأكید كرد. مقامات رسمی روسیه هم از این موضع‌گیری كنگره حمایت كردند زیرا به خوبی درك می‌كنند كه تحریك بیاعتمادی و خصومت متقابل در كشور كثیرالمله روسیه به معنی بازی با كبریت در پمپ بنزین است.
2- سازمانهای دیگر آذربایجانی‌های مقیم روسیه دربرگیرنده سازمان «خودمختاری قومی-فرهنگی آذربایجانیهای روسی» و انجمن «اجاق» هستند. به گفته نماینده كمیته دولتی جمهوری آذربایجان در زمینه هموطنان مقیم خارج از كشور، در روسیه رسماً 150 سازمان اجتماعی آذربایجانیها به ثبت رسیده‌اند كه حدود 110-100 سازمان از این تعداد فعالیت میكنند. كنگره آذربایجانی‌ها در بیش از 70 منطقه روسیه شعبه دارد و سازمان خودمختاری فرهنگی در 24 منطقه.
مقامات آذربایجان اهمیت حمایت سیاسی و مالی آذربایجانی‌های مقیم خارج از كشور را درك می‌كنند. آنها می‌توانند به حل و فصل مسایل سیاست خارجی جمهوری آذربایجان كمك كنند. جمعیت نیرومند مقیم خارج از كشور می‌تواند واسطه غیررسمی بین نخبگان سیاسی كشور اقامت و میهن تاریخی شود. مقامات آذربایجان به همین دلیل سعی می‌كنند سازمانهای جداگانه مهاجران را متحد كنند. در سال 2001 در باكو اولین كنگره آذربایجانیهای جهان برگزار شد (در ماه مارس سال 2006 كنگره دوم برگزار گردید). در سال 2002 كمیته دولتی همكاری با هموطنان مقیم خارج از كشور تأسیس شد. قرار است در باكو انستیتوی جمعیت مهاجر ایجاد شود كه راه‌های سازماندهی و اداره این جمعیت را طراحی كند.
گفتنی است كه باكو در بودجه خود هیچ مبلغی برای كمك به سازمان‌های مهاجران در نظر نگرفته است. با موافقت مقامات آذربایجان، گروهی از كارفرمایان بزرگ از جمعیت مهاجر آذربایجانی حمایت میكنند. این افراد شامل وحید الكپروف، فرهاد احمدوف، اسراییل آقالاروف، اسكندر خلیلوف (معاون رئیس «لوك‌اویل»)، تلمان اسماعیلوف (هولدینگ رستوران «پراگ»، فروشگاه «ووینتورگ») و آلمان بایراموف (شركت «مشروبات آذری مسكو») هستند. با تلاش آنها برای مهاجران فرصت‌های شغلی جدیدی ایجاد می‌شوند، مسایل رویارویی كارفرمایان آذربایجانی با پلیس حل میشوند و حمایت حقوقی از مهاجران نامشروع و حمایت مالی از افراد كم درآمد ترتیب داده می‌شود.
واقعیت این است كه سازمان‌های آذربایجانی هنوز نتوانسته‌اند همه گروه‌های مهاجران تازه ‌وارد را تحت شعاع خود قرار دهند. تا كنون علاقه متقابل مهاجران و سازمانها مشخص نشده است. برای مثال، گروه‌های آذربایجانی‌ها در بازارها و مراكز بازرگانی اكثراً نمی‌دانند به كدام سازمان‌های اجتماعی می‌توانند مراجعه كنند. تنها 21% افرادی كه جدیداً از آذربایجان آمده‌اند، به این سئوال كه «آیا شما با این سازمانها در تماس هستید؟» جواب مثبت دادند. بزرگترین مسأله این است كه سازمانهای قومی و فرهنگی اغلب فقط سعی می‌كنند نفوذ خود را در زندگی سیاسی روسیه افزایش دهند. این هدف مهم است ولی نباید به عنوان یك هدف مطلق تلقی شود. در حال حاضر در روسیه روند تشخیص هویت سیاسی نسل جدید (25-20 ساله) آذربایجانیهای روسی جریان دارد.
وضعیت آذربایجانی‌ها در روسیه كه اكثراً مهاجران موقت كاری هستند، برای وضعیت اجتماعی و اقتصاد جمهوری آذربایجان اهمیت فراوانی دارد. در سال‌های 1990 كمك‌های مالی آنها برای اقتصاد جمهوری اهمیت بیشتری داشت تا سرمایه‌گذاریهای خارجی (این كمكها مستقیماً‌ در اختیار خانواده‌ها قرار میگرفتند در حالی كه سرمایه‌گذاری‌های خارجی عمدتاً به خرید تجهیزات خارجی و پرداخت حقوق به كارشناسان خارجی اختصاص مییافتند). ولی در سال‌های اخیر به علت اصلاح وضعیت اقتصاد آذربایجان كاهش مهاجرت مشاهده شده است.
وجود تعداد زیاد مهاجران موقت كاری در روسیه بر خط سیاسی جمهوری آذربایجان نسبت به روسیه اثر می‌گذارد در ماه فوریه ولادیمیر پوتین رئیس جمهور فدراسیون روسیه ضمن افتتاح سال روسیه در آذربایجان اظهار داشت: «ما به خوبی می‌فهمیم كه روابط بین دو كشور نمی‌تواند بدون توجه به عامل جمعیت مهاجرت توسعه یابد كه این عامل در شرایط كنونی نقش مثبتی بازی می‌كند. بنا بر این، ما باید كنار هم زندگی و كار كنیم و با هم دوست باشیم. راه دیگری وجود ندارد.»

نویسنده: ابوذر ابراهیمی ترکمان
www.pajoohe.com