تايپك شيعه شناسي

بررسي تاريخ تطوّر و اصول عقايد شيعيان بهره داوودي

قسمت سوم

زندگی اجتماعی و آداب و رسوم بهره‌ها

یكی از شاخصه‌های اصلی شیعیان بهره، زندگی بسته و محدود آنان است. بهره‌ها سخت پایبند مراعات انزوای خود ساخته‌شان می‌باشند، بدان افتخار می‌كنند و مؤسسات مختلفی نیز برای برآوردن نیازهای جسمی و روحی خود در كشورهای مختلف تأسیس كرده‌اند.
آنها برای فشرده شدن این همبستگی، علاقه‌ی شدیدی به پوشیدن لباس مخصوص خود دارند. مردان بهره دو نوع لباس دارند، یكی برای نماز (فته) و دیگری برای سایر مجالس و محافل. لباس دوم، لباس بلند سفیدرنگی با یك كلاه (عمامه) است. لباس فته (Feta) نیز در طول دهه‌های گذشته از اسماعیلی‌های نزاری وارد فرهنگ بهره‌ها شده و روز ‌به ‌روز درحال گسترش است. امروزه هر مردی كه میثاق را انجام می‌دهد، بر خود لازم می‌داند لباس فته را بر تن كند.
زنان بهره نیز لباس مخصوص به خود را دارند كه بقعه یا ردا نامیده می‌شود. این لباس دو تكه است و امروزه پوشیدن آن بر همه‌ی زنان بهره الزامی است. روسری بانوان بهره دارای روبندی است كه اگر آن را بیندازند، كل صورت را می‌پوشاند، ولی معمولاً نیمی از موهای سر آنان بیرون است. رنگ ردا معمولاً به رنگ روشن است.
مردان و زنان بهره از پوشیدن لباس تیره و مشكی ممنوع هستند و حتی در ماه ‌محرم از آن استفاده نمی‌كنند؛ چرا كه معتقدند با وجود امام- ولو در غیبت- و وجود داعی نیازی به ماتم‌سرایی نیست.
از عادات دیگری كه از زمان داعی قبلی بین بهره‌ها رواج یافت و وی آن‌ را اجباری نمود، كوتاه ساختن سبیل مردان و گذاشتن ریش بلند است. این امر اگر چه از نظر اداری و رسمی پذیرفته نیست، ولی اكثر مردان بهره معمولاً این قاعده و رسم را رعایت می‌نمایند (Asghar Ali, 1988, P.92). مسجد بهره‌ها محلی عمومی برای آنان است. بهره‌ها معمولاً در مناسبت‌های مختلف و ضیافت‌های شام و ناهار دور هم جمع می‌شوند. برای بانوان محدودیتی در ورود به این مساجد نیست. آنان در طبقه‌ی دوم مساجد جای می‌گیرند و با مردان در ارتباطند. در موقع صرف غذا نیز معمولاً مردان بهره (برخلاف شیعیان اثنی‌عشری) غذای بانوان را توزیع می‌كنند. بهره‌ها معتقدند: هر گونه فعالیتی كه مربوط به مذهب و در نتیجه مربوط به خدا باشد، باید در برابر چشمان خداوند و در خانه‌ی خداوند انجام گیرد، بنابراین مسجد محل تجمع عمومی آنهاست؛ البته زنان در عبادات یومیه معمولاً به مساجد نمی‌روند، ولی در مناسبت‌های عمومی همچون عید غدیر، رمضان، محرم و غیر آن در مسجد حضور می‌یابند. تمام مساجد بهره‌ها دارای بالكن‌هایی هستند كه مختص بانوان است و این ایوان‌ها به گونه‌ای ساخته می‌شوند كه برای مردان بهره و بالاخص عامل جماعت قابل رؤیت باشد. زنان در هنگام قاعدگی نیز از ورود به مساجد منع نشده‌اند، ولی به جای خواندن نماز فقط دركنار نمازگزاران در بالكن مساجد می‌نشینند.
بهره‌ها علاقه‌ی بسیاری به میل غذا در مساجد دارند. نسل قدیمی بهره‌ها از خوردن غذا از دست غیر بهره‌ها اكراه دارند، لذا كمتر بهره‌ای مشاهده می‌شود كه دست‌ اندركار امور رستوران‌ها باشد. افراد ثروتمند جماعت نیز گاهی در مساجد غذا تهیه می‌كنند و افراد بهره در مسجد آن را تناول می‌كنند. هر مسجد دارای یك آشپزخانه و دوسالن غذاخوری (مردان و بانوان) است. آشپز اصلی باید حتماً خانمی بهره باشد و كمك آشپزها می‌توانند از افراد بومی و محلی انتخاب شوند.
علاوه بر مراسم فوق، بهره‌ها در مراسم خصوصی نیز از مساجد استفاده می‌كنند. دو امر مهم در دوران طفولیت انجام می‌گیرد كه یكی در مسجد و دیگری در منزل صورت می‌پذیرد: اول نامگذاری بچه است كه معمولاً در روز ششم تولد انجام می‌گیرد و در این رابطه، مراسمی در جمع بهره‌ها در مساجد برپا می‌گردد. حادثه‌ی دوم كه حتماً باید در منزل صورت گیرد، تراشیدن موهای بچه است كه در روز هفتم انجام می‌شود و اگر در روز هفتم میسر نشد، در روز چهاردهم اتفاق می‌افتد. این مسئله تا بیست و یك روز نیز می‌تواند به تعویق افتد؛ در این مراسم یك بز ذبح می‌شود و در زمان بریدن گلوی بز، موهای بچه نیز تراشیده می‌شود (Salvadori, 1998, P.254).
از آداب و رسوم دیگر بهره‌ها ختنه‌ی دختران و پسران در سنین كودكی است كه معمولاً از چهار روزگی شروع و تا چهارسالگی انجام می‌گیرد. بهره‌ها تنها گروه شیعیان محسوب می‌شوند كه ختنه‌ی دختران را لازم می‌دانند. ختنه ی دختران به "Cloliterodectomy" مشهور است و این امر در واقع تقلیدی از اجداد مصری و یمنی آنهاست كه در گذشته معمول بوده و هست. در این روز والدین كودك جشنی را به طور ساده برگزار می‌كنند.
عرف و رسم دیگری كه در بین بهره‌ها حاكم است، مراسم بلوغ و ازدواج است. نسل قدیمی بهره‌ها معتقد بودند فرزندان وقتی مراسم میثاق را انجام دادند، باید ترتیب ازدواج آنها نیز فراهم گردد؛ ولی امروزه بنا به دلایل اجتماعی و اقتصادی، سن ازدواج پس از بیست‌ سالگی مقرر شده است. مراسم ازدواج آمیزه‌ای از رسوم و عادات مسلمانان هندی و هندوان است كه با عقد نكاح شرعی شروع می‌شود؛ البته سعی شده است عقد نكاح به صورت دسته‌جمعی و هنگام آمدن داعی مطلق به این كشور خوانده شود؛ این مراسم به مراسم مقدس سیفی نیز شهرت دارد.
در عقد نكاح، معمولاً عروس خود مستقیماً طرف عقد قرار نمی‌گیرد، بلكه وكیل وی این كار را انجام می‌دهد و برای این منظور، قبل از قرائت عقد نكاح، داعی یا عامل، دونفر را به منزل دختر می‌فرستند تا جویا شوند عروس چه كسی را وكیل خود نموده است. معمولاً پدر یا در صورت فوت وی یكی از خویشاوندان نزدیك عروس این امر را برعهده می‌گیرند.
مراسم مرگ و تدفین بهره‌ها نیز همچون مراسم ازدواج، منحصر به خود آنهاست و داعی یا نماینده‌ی وی در جماعت تشریفات رایج را انجام می‌دهد. اموات بهره‌ها مثل سایر شیعیان در قبرستان مخصوص به خودشان دفن می‌گردند (Asghar Ali, 1988, P.94).

اعمال مذهبی بهره‌ها

به سبب رعایت اصل مهم باطنیه و همچنین به علّت نفوذ و قدرت داعی، مراسم عبادی و اخلاقی بهره‌های داوودی همواره حالتی سرّی و مخفیانه داشته است؛ در عین‌ حال آنان الگوهای عمومی و اسلامی سایر مسلمانان را نیز دارا می‌باشند. محدودیت‌ها و آزار و اذیت‌هایی كه در طول سال‌های متمادی از سوی حكومت‌های كشورهای مختلف نسبت به بهره‌ها اعمال شده است، این عنصر سرّی و باطنی را در آنها تقویت كرده است؛ لذا اكثر بهره‌ها معتقدند كه نباید خارج از مذهب بهره،كسی در مجالس، مساجد، و مراسم آنها شركت ننماید و اعتقاد دارند عبادت آنها باید به صورت مخفی و سرّی انجام شود؛ البته این امر از سوی تمامی بهره‌ها و به طور مطلق پذیرفته نیست؛ چراكه اذان و خطبه‌های نماز‌های جماعت آنان از بلندگوی مساجد نیز پخش می‌شود و حتی غیر بهره‌ها نیز گاهی در مجالس مذهبی آنها شركت می‌نمایند؛ با این حال ورود به مسجد و شركت در مراسم بهره‌ها نیاز به اجازه ی خاصی دارد كه باید از كمیته ی مسجد اخذ شود. در درس تفسیر باطنی از قرآن مجید، همه‌ی بهره‌‌ها نمی‌توانند شركت كنند، بلكه تنها برخی از علما و تحصیل كرده‌های بهره حق شركت در اینگونه كلاس‌ها را دارند. اكثر بهره ها به آنچه از ظاهر قرآن فهمیده می‌شود و آنچه داعی از باطن قرآن فاش می‌كند، عمل می‌كنند؛ بنابراین حتی در خطبه‌های نماز نیز چیزی از تفسیر باطن آیات گفته نمی‌شود.
شهادتی كه فرد غیر بهره می‌دهد تا جزء مؤمنین بهره قرار بگیرد، معمولاً شامل اعتقاد به خدا، پیغمبرصلَّی الله علیه و آله، علی علیه السّلام به عنوان جانشین پیامبر صلّی الله علیه و آله، امام در غیبت و اطاعت محض از داعی مطلق وقت است(Salvadori, 1998, P.261).
بهر‌ه‌های داوودی نماز‌های پنجگانه را همچون سایر شیعیان به جا می‌آوردند و جمع بین صلاتین در پیش آنها جائز است؛ ولی برخی از آداب را رعایت نمی‌كنند؛ برای مثال قنوت، و قیام در هنگام تكبیرةالاحرام و قیام متصل به ركوع را به هیچ عنوان رعایت نمی كنند. آنان ادای كلمات را نیز ظاهر نمی سازند و پس از بلند شدن امام جماعت از ركوع یا سجده، یك نفر كه پشت سر امام قرار دارد با صدای بلند الله اكبر می‌گوید و نمازگزاران بدون هیچ قیام یا مكثی به ركوع یا سجده رفته، بلند می‌شوند. از خصائص مهم دیگر بهره‌ها آن است كه در بدو ورود به مسجد و قبل از شروع نماز‌های واجب یومیه دو ركعت نماز مختصِ مسجد به جا می‌آورند. این دو ركعت در بین جماعت بهره الزامی است. آنان نماز جمعه را به جای نمی‌آورند و در صورت برگزاری آن نیز خطبه‌ای در آن ایراد نمی‌شود (هولیستر، 1373، ص231). در كنار مساجد بهره‌ها وضوخانه مخصوصی برای مردان و بانوان تدارك دیده شده است. پس از وضو، مردان، لباس مخصوص و سفید رنگ خود را- كه در محل مخصوصی در مسجد نگه می‌دارند- می‌پوشند و برای نماز حاضر می‌شوند. زنان نیز پس از وضو وارد مسجد می‌شوند و هیچ تشریفات خاصی در این زمینه وجود ندارد؛ ولی هنگام ورود به مسجد باید ردای مخصوص به خود را بر تن كنند. هر كدام از نمازگزاران در هنگام نماز، سجّاده ی مختص به خود را كه معمولاً پارچه ی سفیدرنگ و تمیزی است، پهن نموده، بر روی آن نماز می‌گزارند و از مهر استفاده نمی كنند(Salvadori, Ibid).
بهره‌ها ماه رمضان را به مدت یك ماه روزه می‌گیرند و ساعات شرعی خویش را بر اساس تقویم قمری مربوط به خود تنظیم می‌كنند كه در زمان سلسله ی فاطمی مورد استفاده قرار می‌گرفته و به تقویم مصری معروف بوده است. این تقویم با تقویم قمری كه در زمان خلفای راشدین استفاده می‌شد، كمی تفاوت دارد(دفتری، 1373، ص.361). بهره‌ها مانند سایر مسلمانان به رؤیت هلال ماه با چشم غیرمسلح اعتقادی ندارند؛ از این ‌رو روز عید فطر را معمولاً یك یا دو روز قبل از سایر مسلمانان جشن می‌گیرند.
شیعیان بهره، در ماه مبارك‌ رمضان ‌عمدتاً نماز مغرب و عشاء را به طور جماعت در مسجد به جای می‌آورند و پس از نماز، روزه‌ی خود را با یك لیوان شیر داغ افطار می‌كنند. سپس غذایی را كه توسط جماعت تدارك دیده شده است، تناول می‌نمایند. آنها در شب قدر معمولاً تا هنگام اذان صبح در مسجد می‌مانند تا نزول وحی الهی به پیامبر صلَّی الله علیه و آله را جشن بگیرند. در صبح روز عید فطر نماز را برپای می‌دارند و كل روز را به دید و باز دید عید مشغول می‌شوند(Salvadori, 1998, P.262).
داخل جامعه‌ی بهره یكسری مالیات‌های اجباری از اعضای جماعت گرفته می‌شود كه قسمتی از آن ناشی از مذهب است و قسمتی دیگر برگرفته از ضوابط داخلی جامعه ی بهره‌ها.(14)
حج نیز بر شیعیان بهره‌ای كه استطاعت مالی داشته باشند، لازم است و سازمان مركزی بهره‌های داوودی تمام تلاش خود را در برپایی این مراسم و اعطای امكانات لازم به حجاج انجام می‌دهد. بهره‌ها دو هتل در مكه و مدینه فراهم كرده‌اند كه حجاج بهره‌ای در آن مستقر می‌شوند و راهنمایی‌ های لازم در اختیار آنها قرار می‌گیرد (Ibid). زیارت مقابر مقدس در عراق، ایران و مصر نیز برای بهره‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است.(15)
در مجموع می‌توان گفت بهره‌ها افرادی خموش و بی‌آزارند و به فرقه‌ای صلح‌طلب شهرت یافته‌اند. آنان جهاد در اسلام را نه به معنی مجاهدت و جنگ نظامی با شیطان‌ها و زورگویان، بلكه نزاع شخصی و باطنی با نفس اماره می‌دانند.
آنها در انجام فرائض مذهبی خود نیز سعی می‌كنند تا حد امكان، تضادی با سایر گروههای مذهبی پیدا نكنند؛ از این‌رو، در اعمال مذهبی خاص خویش هم، بر اصل انزوای خود تأكید دارند.

موقعیت فعلی شیعیان بهره

جمعیت فعلی شیعیان بهره در كل جهان براساس كتب منتشره توسط مركز تبلیغ بهره‌ها در حدود چهارمیلیون برآورده شده است كه در كشورهای مختلف دنیا پراكنده‌اند.(16)آنچه در این جامعه به وضوح مشخص است، نظم و نسق حاكم بر آن می‌باشد كه سبب انسجام آن و فرمانبرداری كامل اعضا از پیشوای خود شده است. مراكز این جماعت در حال‌ حاضر در هندوستان و شهر بمبئی می‌باشد،(17) ولی در طول دو قرن گذشته گروه‌هایی از جماعت بهره‌ها عمدتاً به سبب اهداف تجاری و اقتصادی از هند به سایر كشورهای دنیا مهاجرت كرده‌اند كه عمدتاً شامل شرق آفریقا و خاور دور می‌باشد.(18) پس از جنگ جهانی ‌دوم گروهی از بهره‌ها به انگلستان، اروپا، آمریكا و استرالیا مهاجرت نموده، اقلیت‌هایی دراین كشورها تشكیل داده‌اند. در حال‌ حاضر حدود 470مركز بهره در سراسر جهان وجود دارد كه هر یك از این مراكز به وسیله ی قانون اساسی‌ای كه از سوی داعی مطلق تدوین شده است، اداره می‌شود.هر مركز، مجموعه‌ای متشكل از مسجد، مسافرخانه، مدرسه، كودكستان، سالن اجتماعات، بیمارستان و مانند آن می‌باشد. اجتماع شیعیان بهره تقریباً دارای هفتصد مسجد، 137مسافرخانه، 52 بیمارستان، پنجاه كتابخانه، 21آرایشگاه، چهارصد سالن اجتماعات، چهار دانشكده، 350دبستان و سه یتیمخانه می‌باشد (The histry of Bohras ineast ofrica, 2006, P.32).
به منظور تداوم اعتقادات مذهبی فرقه ی بهره، این جامعه دارای مراكزی به نام الجامعةالسیفیه و آكادمی عربی در سورات و كراچی می‌باشد كه عمدتاً به تربیت معلمان و رهبران بهره‌های نقاط مختلف، اختصاص دارند. این مراكز به سبب سطح علمی خود شهرت جهانی كسب كرده‌اند و به عنوان یكی از مراكز فرهنگی و آموزشی اسلامی به رسمیت شناخته شده‌اند. جدای از این، داعی مطلق چند بنگاه خیریه ی صدقه نیز تأسیس كرده است كه به بنیاد سیفی، بنیاد یادبود دكتر طاهر سیف‌الدین و بنیاد برهانی كارزان حسنه مشهورند. تمامی این مراكز خیریه در هندوستان، پاكستان، انگلستان، سریلانكا، كنیا، اوگاندا و تانزانیا مشغول به فعالیت می‌باشند. درآمد حاصل از این بنیادها (بدون استفاده توسط اعضا) به طور كامل صرف خدمات عمومی و امور عام‌المنفعه می‌شود. تا كنون تنها در هند بیش از 2000خانه توسط این بنیادها وقف و در اختیار مستمندان قرار گرفته است(A Glance at Bohra Jimaat, 1995, P.31)

نتیجه

همان‌گونه كه در این تحقیق مشخص شد، فرقه ی بهره داوودی نظیر فرقه ی آقاخانیه (اسماعیلیه) تا زمان امام‌جعفرصادق علیه السّلام دارای تاریخچه ی مشتركی با شیعیان خوجه ی اثنی‌عشری بوده و اختلاف و انشعاب آنها از شیعیان دوازده‌امامی، عمدتاً بدان‌سبب است كه آنان معتقدند پس از شهادت امام‌ جعفرصادق علیه السّلام نص امامت بر اسماعیل قرار گرفت و نه امام‌ كاظم علیه السّلام.
شیعیان بهره پس از اسماعیل نیز محمد پسر وی را امام دانستند و به طور كامل ‌از شیعیان دوازده امامی جدا شدند و تارخ پیدایش این فرقه از آن زمان آغاز شد. افراد این فرقه در قرن ششم هجری ابتدا به یمن و از آنجا به هند مهاجرت كردند و در این سرزمین سكونت یافتند؛ به طوری‌ كه هنوز نیز بخش اعظم بهره‌ها در هند سكونت دارند و پیشوای آنان (امام بیست ‌و یكم بهره‌ها) در شهر بمبئی اقامت دارد.
بر طبق اعتقادات این فرقه، امامت به صورت جانشینی نبوده و پس از فوت هریك از امامان، امام بعدی طی انتخابات و به وسیله‌ی مردم انتخاب می‌شود و دارای اختیار و قدرت كامل می‌باشد. در طول پیدایش این فرقه- كه 850 سال را در برمی‌گیرد- 52 داعی مطلق رهبری جامعه‌ی بهره‌ها را برعهده داشته‌اند كه آخرین آنها سید محمد برهان‌الدین داعی مطلق امام بیست ‌و یكم است كه اكنون بیش از نودسال داشته، در بمبئی هند سكونت دارد.
بهره‌ها دارای اصول و مقررات مذهبی خاص خود هستند و به اجرای فرائض مذهبی، برگزاری نمازجماعت، برگزاری مسابقات تلاوت قرآن و شركت در رقابت‌های بین‌المللی حفظ و قرائت قرآن‌ كریم در كشورهای مختلف اسلامی، برپایی مراسم شهادت و تولد ائمه اطهار علیه السّلام [تا امام ششم]، زیارت قبور ائمه اطهار علیهم السّلام به ویژه كربلا و نجف، اختصاص مبالغ كلان جهت ترمیم توسعه‌ی این زیارتگاه‌ها و ارسال نذورات و هدایا به حضور امام فعلی خود، سید برهان‌الدین بسیار معتقد و پایبند می‌باشند.
در مجموع می‌توان گفت بهره‌های داوودی با وجود آداب و رسوم خاص خود، شیعیان معتقدی هستند كه اگرچه تنها به شش امام اول شیعه اعتقاد دارند، ولی از نقطه ‌نظر دینی دارای اصول ثابتی می‌باشند و به اجرای تعالیم مذهبی خود تأكید می‌ورزند. این جامعه با تكیه بر قوانین خود- كه تا حدودی صبغه‌ی آهنین دارد- توانسته است نظم و نسق خود را به خوبی حفظ كند و به جامعه‌ای مذهبی با دارا بودن مقررات خاص مبدل گردد؛ و به نظر نمی‌رسد در آینده نیز خللی در اصول و تعالیم آن پدید آید.

پی نوشتها:

1.برخی از این وجوه، عبارتند از: خمس سالانه، زكات، حق‌النفس، سلام و... این وجوه سالانه ازبین بهره‌ها جمع‌آوری می‌شود و به خزانه ی مركزی داعی مطلق واریز می‌گردد(دفتری، پیشین، ص360).
2.بهره‌ها، همه‌ساله به زیارت مقابر مقدس به ویژ قبور مطهر امامان شیعه (تا امام ششم) در عربستان (قبرستان بقیع) و عراق (نجف و كربلا) می‌پردازند. محراب مسجد كوفه كه حضرت‌علی علیه السّلام در آن محل به شهادت نائل آمد، توسط داعی فعلی بهره‌ها برهان‌الدین با طلا و نقره به طرز بسیار زیبایی تزئین گردیده است. ضریح طلای اقدس بارگاه امام‌حسین علیه السّلام نیز در زمان داعی پنجاه و یكم طاهر سیف‌الدین ساخته شده است. ضریح مقام روز شهدای دمشق نیز توسط سید برهان‌الدین به دولت سوریه هدیه شده است.
3.این آمار، از كتاب ستایش میراث مذهبی ما كه یكی از كتاب‌های معتبر بهره‌ها به شمار می‌رود، نقل شده است؛ ولی اكثر منابع، شمار بهره‌ها در سرتاسر جهان را كمتر از یك میلیون نفر دانسته‌اند؛ برای مثال دكتر فرهاد دفتری، جمعیت آنها را 500 هزار نفر تخمین زده است (دفتری، پیشین، ص356). در كتاب اسماعیلیان در تاریخ نیز شمار بهره‌ها درحدود350 تا400هزار نفر برآورده شده است(ص329) و در دائرةالمعارف اسلامی نیز همین رقم تكراره شده است(ص1254). دكتر محمدجواد مشكور نیز در فرهنگ فرق اسلامی تعداد بهره‌ها را بسیار كمتر از یك میلیون دانسته است(ص109). آقای اصغر علی مهندی در كتاب خود آمار بهره‌ها را كمتر از یك میلیون خوانده است(ص268) و در پایگاه اطلاع‌رسانی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی نیز جمعیت بهره‌ها در جهان نیم‌میلیون نفر برآورد شده است. باید یادآور شد اگرچه اكثر منابع فوق، نسبتاً قدیمی بوده و طی بیست تا سی‌سال گذشته تألیف شده‌اند، ولی مطمئناً در طی این مدّت نیز نمی‌ توان تصور كرد كه شمار بهره‌ها به سرعت از حداكثر یك میلیون به چهار میلیون افزایش یافته باشد؛ از این‌رو ظاهراً آمار چهارمیلیون مزبور تلاشی درجهت گسترده نشان دادن پیروان این جامعه بوده است. با این‌حال بهره‌ها بر این آمار تأكید دارند و معتقدند تنها در گردهمایی شیعیان بهره در سال1993 كه در شهر پونا در هند برگزار شد، یك میلیون نفر حضور داشتند.
4.البته مركز اصلی آن، شهر سورات است، ولی به سبب اقامت سید برهان‌الدین داعی مطلق در بمبئی، این شهر درحال‌حاضر به مركز بهره‌ای جهان تبدیل شده است(دائرة‌المعارف اسلامی، پیشین، ص1255).
5. علاوه بر شهرهای مختلف هند همچون احمدآباد، سیدپور، ذهاد، اودی‌پور، اوجین و سایر شهرهای ایالت گجرات، بهره‌ها در پاكستان، سریلانكا، یمن، میانمار، تانزانیا و كنیا نیز اقلیت‌های قابل ملاحظه‌ای را تشكیل داده‌اند(دفتری، پیشین، ص357).

منابع
1. بنیاد دائرةالمعارف تشیع؛ دائرةالمعارف تشیع؛ ج2، تهران، 1378ش.
2. پطروشفسكی، ایلیا پاولویچ؛ اسلام در ایران؛ ترجمه كریم كشاورز، تهران: پیام، 1354ش.
3. دفتری، فرهاد؛ تاریخ و عقاید اسماعیلیه؛ ترجمه فریدون بدرهای؛ تهران: فرزان، 1375ش.
4. شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالكریم؛ الملل و النحل؛ تهران: اقبال، 1350ش.
5. عرب احمدی، امیربهرام؛ شیعیان تانزانیای دیروز و امروز؛ تهران: الهدی، 1379ش.
6. لوییس، برنارد و دیگران؛ اسماعیلیان در تاریخ؛ ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی، 1362ش.
7. مركز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب؛ اسماعیلیه؛ قم، 1380ش.
8. مشكور، محمدجواد؛ الفرق بین الفرق در تاریخ مذاهب اسلام؛ تهران: اشراقی، 1367ش.
9. تاریخ شیعه و فرقههای اسلام تا قرن چهارم؛ تهران: اشراقی، 1355ش.
10. فرهنگ فرق اسلامی؛ تهران: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1368ش.
11. هاچسن، گ.س؛ فرقه اسماعیلیه؛ ترجمه فریدون بدرهای، تهران: نی، 1369ش.
12. هولیستر، جان نورمن؛ تشیع در هند؛ ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی؛ تهران: نشر دانشگاهی، 1373ش.
13. یحییالامین، شریف؛ فرهنگنامه فرقههای اسلامی؛ ترجمه و پژوهش محمدرضا موحدی؛ تهران: باز، 1378ش.
14. "A Humble Tribute to our Religious Heritage" Bombay, 1994.
15. "Bohra Believes" Dar, Board of Tabliq, Dar es Salaam, 1994.
16. "The Encyclopaedia of Islam" Volume:, 1 London Luzac & co.
17. A Glance at Bohra Jimaat" Dar es Salaam, 1995.
18. Asghar Ali, Engineer, The Muslim Communities of Gujarat_an Explaratory study of Bohras, Khojas and memons. Delhi Ajanta Pub, 1988.
19. Salvadori, Cynthia, "Through open Doors" Nairobi, Publications, Nairobi, 1998.
20. Tremengham, Spencer, "Islam in east ofrica" oxford, 1964.
21. www.History of Bohras. 2007. Htm.
22. www.The history of Bohras in east africa. 2006.
نویسنده: دكترامیربهرام عرب احمدی (دكترای تاریخ ایران و مدرس دانشگاه)