تاریخ ایران- سلسله سامانیان

نیشابور پایتخت نخست خراسان بود که در پرتو حکومت طاهریان آباد شد.در دوره سامانیان، سپهسالاران سامانی در نیشابور اقامت داشتند و از این رهگذر و نیز نزدیکی آن به سرزمین های اصلی اسلام، بر آبادی آن شهر افزوده شد.دو کتاب حدیثی مهم اهل سنت یکی از محمد بن اسماعیل بخاری (م 257) است و دومی از مسلم بن حجاج نیشابوری (م 262) .افزون بر آن، کتاب پر ارج المستدرک علی الصحیحین که در تکمیل دو کتاب بالاست، از حاکم نیشابوری (م 405) است.بدین ترتیب دانش حدیث و عالمان محدث در این خطه، از جایگاه بلندی برخوردار بوده اند، گر چه بیش تر اینان، کتاب های حدیثی خود را در بغداد فراهم آورده اند.از خطه نیشابور، عالمانی برخاستند که گاه مذهب آنها تا قرن ها نفوذ خود را در شهرهای مختلف ماوراء النهر و ایران حفظ کرد.از آن جمله محمد بن کرام یا کرام، بدون تشدید سیستانی نیشابوری (م 255) است که بنیادگذار مذهب کرامیه می باشد.مذهب کرامیه برای قرن ها، به رغم دشمنی فراوان سنیان اهل حدیثی خراسان با آن، مذهب بسیاری از مردمان آن خطه و سایر مناطق بود.این مذهب بیش تر گرایش عرفانی داشت و بعدها خانقاه هایی را در دنیای اسلام پدید آورد.

صوفیان کرامی مذهب، نقش مهمی در رشد اسلام در نقاط دور دست ماوراء النهر و خوارزم داشته اند .نوشته اند که تنها به دست اسحاق بن محمشاد کرامی، پنج هزار نفر اسلام آوردند.گفتنی است که کرامیه نیز از گرایش های انحرافی بی بهره نبوده و بیش تر حزبی و گروهی می اندیشیدند و به داشتن عقایدی چون تشبیه در مسأله توحید متهم بودند.

دانش اسلامی در نیشابور، در قرن سوم، به ویژه قرن چهارم، بسیار گسترده شد.تاریخی که در قرن چهارم برای این شهر نوشته شد، نام نزدیک به سه هزار تن از عالمان این شهر را در بر داشته است.مؤلف این کتاب عالم برجسته نیشابوری محمد بن عبد الله معروف به حاکم نیشابوری (321 405) است.حاکم آثار حدیثی چندی نیز نگاشت که مهم ترین آنها، کتاب المستدرک است که تکمیل دو کتاب حدیثی معروف بخاری و مسلم پیشگفته است.

وی از علاقمندان به امیر مؤمنان علیه السلام و بر خلاف اهل سنت آن روزگار و زمان ما، از دشمنان سرسخت معاویه بود.وی مقام امام را برتر از همه صحابه می دانست.همو کتابی نیز با نام مفاخر الرضا درباره حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام نوشت.