تاریخ ایران- سلسله سامانیان

دیگر امیران سامانی

پس از آن که نصر بن احمد سامانی درگذشت، فرزندش نوح به سال 331 حکومت را به دست گرفت .وی نیز با آشوب های فراوانی در خراسان رو به رو شد.مهم ترین شورش بر ضد وی، به وسیله ابو علی چغانی صورت گرفت که از امرای سامانی بود.وی پس از آن که مدتی سپهسالاری خراسان را داشت، در نیشابور بر نوح شورید و عموی او ابراهیم بن احمد را به قیام بر ضد وی واداشت .آنها به بخارا آمدند و برای مدتی بر آن شهر چیره شدند.سپاه پس از مدتی، جانب نوح را گرفت و ابراهیم عزل شد.نوح در سال 341 شورش ها را فرونشاند، اما در سال 343 درگذشت.

جانشین نوح، فرزندش عبد الملک بود که تنها ده سال داشت.در دوران وی نیز شورش هایی وجود داشت.او در سال 350 از اسب بیفتاد و درگذشت.با درگذشت وی، برادرش منصور فرزند نوح بر تخت نشست.برای وی نیز «اتفاق پدید آمد بعد از اختلاف بسیار» .سپهسالار برادرش الپ تگین، از غلام ترک ها، بر وی شورید.او که طبق معمول در نیشابور بود، به سوی بخارا آمد.در گذر از جیحون، متوجه سپاه بی شمار سامانیان شد.خواست به نیشابور برگردد ممکن نشد.از همان جا به بلخ و سپس غزنه رفت و به سال 351 زمینه تأسیس سلسله تازه نفس غزنوی را در آن دیار فراهم کرد.منصور پس از گذشت پانزده سال از سلطنتش به سال 365 درگذشت.

پس از وی نوح دوم فرزند منصور تا رجب سال 387 بر تخت بود.این زمان، ستاره بخت سامانیان رو به زوال بود.پیش از آن در سال 382 بغراخان از ترکان ماوراء النهر توانست بخارا را به اشغال خود در آورد، اما اندکی بعد در اثر بیماری، آن شهر را ترک کرد و در راه بازگشت، درگذشت.نوح بار دیگر به بخارا بازگشت.پس از مرگ نوح دوم در سال 387 دو تن از سامانیان با نام های عبد الملک دوم فرزند نوح و اسماعیل منتصر (کشته به سال 395) بر تخت متزلزل سامانی تکیه زدند تا آن که بساط این خاندان توسط ایلک خان ترک برچیده شد.عوفی درباره او نوشته است: «اگر چه جوان بود، اما دولت پیر گشته بود، در امور ملک آل سامان، سامان نمانده وجان ملک به رمق رسیده» .در این زمان، تنها بخارا و برخی از نواحی آن در اختیار سامانیان بوده و خراسان در اختیار غزنویان قرار گرفته بود.

امیران سامانی/سالهای حکومت

اسماعیل بن احمد/279 295

ابو نصر احمد بن اسماعیل/295 301

نصر بن احمد/301 331

نوح بن نصر/331 343

عبد الملک بن نوح/343 350

منصور بن نوح/350 366

نوح (دوم) بن منصور/366 387

منصور (دوم) بن نوح/387 389

عبد الملک (دوم) بن نوح/389 390

اسماعیل منتصر بن نوح/390 395

در سال 390 اسماعیل بن نوح با لقب منتصر از زندان ایلک خان گریخت و برای چندی سپاهیان وی را شکست داد، اما کاری از پیش نبرد و کشته شد.عتبی نوشته است: «مدت ملک و سلطنت آل سامان به خراسان و ماوراء النهر و دیگر ولایات که در برخی اوقات در حوزه ملک ایشان بود از سیستان و کرمان و جرجان و ری و طبرستان تا حدود سپاهان اصفهان صد و دو سال شش ماه و ده روز بود.»

مشکل عمده سامانیان در داخل، غلام ترکان بودند که در بیش تر موارد، سمت سپهسالاری، یعنی فرماندهی کل نیروهای نظامی را عهده دار بوده و در نیشابور مستقر بودند.بسیاری از این افراد، پس از درگذشت امیری از سامانیان، سر به شورش بر می داشتند.درست بمانند بغداد که غلام ترک ها، سرنوشت خلافت را از نیمه های قرن سوم در دست داشتند، در میان سامانیان نیز، این افراد رشد کرده اندک اندک بر سامانیان چیره شدند.مشکل دیگر، دو گانگی و اختلاف میان وزیران و سپهسالاران بود.در حقیقت، وزیر و سپهسالار، هر کدام می کوشیدند تا بر امیر و خواست های او چیره باشند.

اختلاف های خاندانی سامانیان هم مشکلات بی شماری را در دوره های مختلف برای آنها به وجود آورد.هر از چندی، یکی از سامانیان به تحریک سپهسالار یا وزیری، اقدام به شورش کرده و می کوشید تا بر تخت امارت تکیه بزند.بیش تر این کوشش ها ناموفق می ماند.مشکل مزبور در میان بیش تر سلسله های شاهی ایران، به ویژه پس از درگذشت امیر پیشین و روی کار آمدن سلطان یا امیر جدید، مشکلی رایج بوده است.

مشکل سامانیان در خارج از خراسان، دیلمیان اعم از علویان و زیاریان و آل بویه بودند که در گرگان، طبرستان و ری برای آنها دشواری ایجاد می کردند.در طی سال ها، نبردهای فراوانی میان آنها رخ داد.

نگاهی به رویدادهای دوران سامانی نشان می دهد که دولت یاد شده دوران سختی را که در سراسر آن آشوب و درگیری بود، پشت سر نهاده است، اما در واقع، در پس این رویدادها، روزگار سامانی، دوره ای درخشان برای تاریخ خراسان است، دورانی که این ناحیه را، همراه با سایر نواحی بلاد اسلامی، آماده ورود به تمدن بزرگ اسلامی که در قرن چهارم و پنجم به اوج خود رسید، کرده است.