تاریخ ایران- سلسله علویان

گذشت که گرگان، نخستین شهری بود که در این منطقه به دست مسلمانان فتح شد.از آنجا که گرگان به خراسان نزدیک بود، و از زمان امویان در اختیار دولت اموی قرار داشت، بیش تر مردم آن ناحیه بر مذهب سنت بودند.با حضور علویان در منطقه، تشیع در جرجان نفوذی یافت و در قرن چهارم، مسجدی مختص شیعیان در جرجان وجود داشت که سهمی مؤلف کتاب تاریخ جرجان از آن یاد کرده است.

شمار علمای جرجانی تا قرن چهارم، نشانگر آن است که این شهر از مراکز مهم علمی ایران پس از شهرهایی مانند نیشابور، بخارا، اصفهان و ری بوده است.سنیان این دیار چندین گروه بودند.از نظر فقهی برخی شافعی و حنفی، و از نظر اعتقادی، برخی اهل حدیث، و کسانی دیگر کرامی و نجاری و معتزلی بودند.

اما در آمل و ساری، تشیع رواجی کامل داشت.دلیل آن نفوذ علویان زیدی مذهب بود که سالها در این دیار حکمرانی کردند و مردم را با عقاید و فقه شیعه آشنا می کردند.زیدیان، در مباحث اعتقادی، پیرو معتزله بودند.به هر روی سنیان نیز در طبرستان نفوذی داشتند، به ویژه که در دوره سامانی، سخت از عقیده سنی تبلیغ می شد.یکی از علمای برجسته اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری، محمد بن جریر طبری (م 310) است.وی چندین کتاب تألیف کرد که از میان آنها، کتاب تاریخ الامم و الرسل و الملوک معروف به تاریخ طبری و کتاب تفسیر او با عنوان جامع البیان فی تفسیر القرآن شهرت جهانگیر به دست آورد.او از کودکی به بغداد رفت و در آنجا با مذهب سنی انس گرفت و بر اساس همان مذهب، آثارش را نگاشت.وی در دانش فقه نیز مهارت کافی به دست آورد و مذهبی فقهی با نام مذهب جریریه بنیاد نهاد که تا یک صد سال بعد، پیروانی داشت.طبری در اواخر عمر خود، به تشیع نزدیک شد و کتابی درباره درستی حدیث غدیر تألیف کرد.

یکی از ادبای معروف دنیای اسلام در قرن چهارم، ابو بکر خوارزمی است که فرزند خواهر طبری بوده و مذهب تشیع امامی داشت.نامه های ادبی فراوانی از این ادیب برجسته بر جای مانده که تحت عنوان رسائل خوارزمی چاپ شده است.

به جز زیدیان، شیعیان امامی نیز در جرجان و آمل و ساری زندگی می کردند.ابو الحسین احمد، فرزند ناصر اطروش، امامی مذهب بود و ضمن اشعاری، به عقیده زیدیه حمله کرد.بعدها، به همان اندازه که از نفوذ زیدیان در طبرستان کاسته می شد، بر پیروان عقیده امامی افزوده می شد.در نواحی غربی گیلان، سنی مذهبان حنبلی زندگی می کردند که اسلام آنها از ناحیه علویان نبود، بلکه مبلغانی از آذربایجان یا به طور مستقیم از نواحی عراق بدان ناحیه آمده بودند.

نفوذ مذهبی علویان در جنوب طبرستان، تا رویان و از آنجا تا قصران و شمیرانات، تهران فعلی و شهر ری که مهم ترین شهر این منطقه بوده می رسیده است.بارها ری به دست علویان افتاد.هم چنان که شمار زیادی از سادات در این شهر زندگی می کردند.شهر ری، یکی از مراکز اصلی تمدنی ایرانی قبل و بعد از اسلام بوده است.اهمیت جغرافیایی شهر ری از آن روی بود که حکم چهار راهی را میان خراسان، جبال و طبرستان و گیلان داشت.

بسیاری از شیعیان قم نیز به ری رفت و شد داشتند.حتی برخی از خاندان های برجسته شیعه، مانند خاندان ابن بابویه از قم به ری مهاجرت کردند.بعدها درباره گرایش های مذهبی ری و سهم این شهر در مسائل علمی، در دوره بویهیان بیش تر سخن خواهیم گفت.