تاریخ ایران- سلسله سلجوقیان

تا این زمان، مدارس اندکی در دنیای اسلام وجود داشت و بیش تر آموزش ها در مساجد انجام می گرفت.در دوران آل بویه چند دار العلم ساخته شد، اما حرکت مدرسه سازی گسترده نبود .تا آن زمان و پس از آن نیز مدارس، توسط سلاطین و امیران ساخته می شد.

اقدامی که نظام الملک به آن دست یازید، آن بود که سیاست مدرسه سازی را استوار کرد و مدارسی هم شکل تأسیس کرد که آنها را نظامیه نامیدند.این مدارس، در اصل برای تدریس فقه شافعی و کلام اشعری بود.به همین دلیل، نوعی رقابت با حنابله و حنفیان داشت.این به رغم آن بود که نظام الملک در مراسم افتتاحیه نظامیه بغداد گفته بود که هدفش از تأسیس این مدرسه، تنها رواج مذهب سنت بوده و بر آن نیست که این مدرسه سبب اختلاف میان مردم باشد .اشاره وی می توانست به رواج مرام اسماعیلیه در میان مردمان عراق و ایران باشد.

آن زمان، مدرسه الازهر مصر توسط خلفای فاطمی به قصد تربیت داعیان و مبلغان ایجاد شده بود.به هر روی نظام الملک هدف مذهبی خاص نیز داشت و به همین دلیل تصریح کرده بود که مدرسان، واعظان و کتابداران نظامیه بغداد می بایست شافعی باشند.

استفاده از استادان شافعی خراسان در نظامیه بغداد، و دخالت مستقیم او در تعیین استادان، نشان از آن داشت که خواجه، دقیقا اهداف مذهبی خاص خود را دنبال می کرده است.البته در سالهای بعد، اجازه خلیفه نیز برای تدریس عالمان در نظامیه معتبر دانسته شد.گفتنی است که افزون بر درس، مجلس وعظی در این مدارس وجود داشت که مردمان به طور آزاد در آنها مشارکت می کردند.

بنای مدرسه نظامیه بغداد از سال 457 در کنار رود دجله آغاز شد.زمینی با مساحت بسیار زیاد و ساختمانی زیبا که تا قرن ها بعد از آن سرپا بود و تنی چند از مورخان قرن ششم و هشتم از بنای بزرگ و زیبای آن یاد کرده اند.مدرسه مزبور در طی دو سال ساخته شد و نام خواجه نظام الملک بر تارک آن حک گردید.او دویست هزار دینار برای بنای آن خرج کرد و سالانه پانزده هزار دینار مخارج آن مدرسه از جمله شهریه دانش پژوهان بود که از خزانه نظام الملک یا موقوفاتی که وی معین کرده بود، پرداخت می شد.

افتتاح رسمی نظامیه بغداد در ذی قعده سال 459 با حضور شماری از علمای بزرگ بغداد بود .در این مدرسه، افزون بر محلی برای تدریس و وعظ، کتابخانه بزرگی نیز وجود داشت که کتاب های زیادی برای آن خریداری شده و یا توسط مردم به خواجه اهدا شده بود.

گذشت که مدرسه نظامیه، تقریبا در انحصار عالمان شافعی مذهب بود.در آنجا هر کسی بر خلاف عقاید اهل سنت، آن هم مذهب شافعی و اشعری سخنی می گفت، اخراج می شد.یکی از عالمان ادیب شیعه که به صورتی در آن مدرسه نفوذ کرده و به تدریس ادبیات مشغول بود، با اندک اشارتی به اعتقادات خود، از مدرسه اخراج شد.در عین حال، نظامیه بغداد، شور و شوقی بزرگ برای تحصیل در میان مردم ایجاد کرد، به ویژه که در آن کمک هزینه ای نیز برای دانش پژوهان پرداخت می شد.

نظامیه بغداد تا قرن ها بر پا بود و یک بار نیز آتش سوزی بزرگی در آن پدید آمد که خوشبختانه کتابخانه آن محفوظ ماند.مدرسه مزبور در قرون بعد نیز در اختیار نوادگان نظام الملک قرار داشت.این مدرسه مزبور در قرون بعد نیز در اختیار نوادگان نظام الملک قرار داشت.این مدرسه در سال 681 توسط عطاملک جوینی نویسنده کتاب تاریخ جهانگشای تجدید بنا شد.مدرسه نظامیه بغداد تا سال 727 که ابن بطوطه از آن دیدن کرده، سرپا بوده است.

نظامیه تنها در بغداد نبود، بلکه به صورت سلسله مدارس زنجیره ای بود که در بسیاری از شهرهای آباد آن روزگار تأسیس شد.در نظامیه بغداد، بسیاری از عالمان برجسته آن روز عالم اسلام تدریس می کردند.نظامیه اصفهان نیز در اختیار خاندان خجندی بود که رهبری شافعیان شهر را بر عهده داشتند.صدر الدین خجندی استاد نظامیه، آن اندازه شهرت داشت که نظامیه این شهر را صدریه می نامیدند.درآمد موقوفات این مدرسه را سالانه ده هزار دینار نوشته اند .در مرو، طوس، بلخ، هرات، بصره و موصل نیز مدارسی با نام نظامیه وجود داشت.

یکی دیگر از مدارس مهم نظامیه، نظامیه شهر نیشابور بوده است.در فرمانی از سلطان سنجر، برای تعیین خواجه محیی الدین محمد بن یحیی به عنوان مدرس این مدرسه، از مدرسه نظامیه با تعبیر «مشهورترین مدارس جهان و عزیزترین بقاع طلبه علم» یاد شده است.گفتنی است که بر اساس همین فرمان، چنین به دست می آید که در چنین حکمی، یک عالم برجسته، نه تنها به عنوان مدرس، بلکه به عنوان سرپرست مدرسه تعیین می شده است.در آن حکم آمده است:

واجب دیدیم بل که عین فرض دانستیم بعد از استخاره از حضرت عزت الهی، مدرسه نظامیه که مشهورترین مدارس جهان و عزیزترین بقاع طلبه علم است، به محیی الدین سپردن و منصب تدریس که اشرف المناصب است، به وی ارزانی داشتن و مصالح فقها و مدرسه و اوقاف و ترتیب هر چه بدان مضاف است و منسوب در عهده علم و عفت و دیانت او کردن.