دانستنیهای گردشگری

معماران حرم مطهر رضوی به روایت تاریخ

پیشینه تاریخی حرم مطهر امام رضا (ع)
به گزارش مرکز گردشگري علمي-فرهنگي دانشجويان ايران (istta) - دارالامارة و یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهکده سناباد دژ نظامی بوده، که تاریخ پیدایش آن به قبل از اسلام می رسد.

این محل بر سر سه راهی سناباد و نیشابور و سرخس و طوس و رادکان واقع بوده و در واقع  به عنوان راهداری، تأمین کننده امنیت راه های آن منطقه و محل استقرارمرزبانان بوده است، با مرگ هارون و دفن وی در این محل، دارالاماره به بقعه هارونیه شهرت یافت.
پس از گذشت نزدیک دو سال از ورود امام به ایران، و استقرار در مرو، مأمون که از واگذاری ولایتعهدی به امام به انگیزه آرام کردن اوضاع و شورش ها و التهاب های جامعه نتیجه ای نمی بیند. نهایتا تصمیم هولناک و جنایت بار خویش را عملی ساخته، و در طوس امام را به شهادت می رساند.
پس از این اقدام زشت، برای دور داشتن خود از هر اتهام، از سر تزویر در سوگ امام گریبان چاک داد، پیشاپیش جنازه حضرت با شیون و گریه به عزاداری می پردازد و برای تبرئه کامل خود، فرمان می دهد تا امام در بقعه هارونیه نزدیک قبر پدرش دفن شود.
اصل بنای داخلی تالار دارالاماره، معبد (آتشکده) بوده، که پس از دفن هارون به دستور مأمون تخریب و به سبک معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتاً کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود، بنا گردید. با پنهان شدن دُرّ جسد امام، بقعه هارونیه به مشهدالرضا تغییر نام یافت و مشهور گردید.
اولین سنگ مضجع منوّر امام علیه السلام، که هم اکنون در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می شود، سنگ مرمری است، با ابعاد چهل سانت طول و سی سانت عرض و قطر شش سانتیمتر؛ روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط کوفی نوشته شده، که از لحاظ قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این سنگ از اوایل قرن ششم، بر مرقد منور نصب شده است؛ تاریخ حک شده بر سنگ، سال ۵۱۶ هجری قمری را نشان می دهد.
به مرور زمان سنگ مرقد، ارتفاع و حجم یافته، در مرحله بعد مکعبی به شکل صندوق با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد شریف قرار می گیرد، و در مرحله بعد ضریح شکل یافته و در حالیکه هم سنگ مرقد و هم صندوق را در خود جای می دهد، بر مدفن منور امام قرار می گیرد.
به نظر می رسد، علت عمده این تحول ونهایتا ساخت ضریح، دوچیز بوده است:

۱-ادای احترام، و تعظیم و توقیر امام.
۲- رشد فزاینده زائران و نیاز و احساس تمایل آنان برای اظهار ارادت و توسل به امام، که با دست یازیدن به ضریح مطهر، صورت خارجی پیدا می کند.
به درستی نمی توان مشخص نمود که از چه دورانی بر مرقد تابناک امام صندوق نصب شده، پاره ای از مورخان بر این عقیده اند که از زمان دفن حضرت صندوقی بر مضجع نصب می شود. اما نمی توان چنین نظری را به جزم پذیرفت و بر صحت آن اطمینان یافت. آنچه مسلم است، از سنه ۵۰۰ هجری قمری مرقد امام صاحب صندوق بوده و تاکنون سه صندوق ساخته و بر فراز مرقد امام علیه السلام نصب می شود.
اولین صندوق مرقد منور امام مربوط به سال ۵۰۰ هجری قمری است که صندوقی بوده چوبی با روکشی از نقره؛ انوشیروان زردشتی اصفهانی بانی صندوق بوده است.
ابن بطوطه گردشگر معروف جهان اسلام که درسال ۷۳۴ از طوس دیدار داشته و توفیق زیارت حرم امام(ع) را یافته اینچنین حرم مطهر و صندوق آن را در کتاب تحفه النظار خود توصیف نموده است:
... «بر روی مرقد حضرت رضا علیه السلام صندوقی چوبی نصب شده و بر روی صندوق صفحات نقره کوبیده اند و قندیل های نقره بالای مرقد آویخته و آستانه در نیز نقره است و بر در مزبور پرده ای از پارچه زربفت مشاهده می شود و انواع فرش ها در قبه گسترانیده اند».
از این سخن ابن بطوطه می توان دریافت که حرم مطهر در آن زمان مورد توجه تام مردمان بوده به گونه ای که از هر طرف به زیارت آن حضرت شتافته و هر یک به فراخور وسع و توانایی خود به عمران و آبادی آن کوشیده اند.
دومین صندوق به سال ۱۰۲۲ در زمان شاه عباس صفوی و به دستور وی، که این صندوق چوبی با روکش ضخیمی از طلا ساخته، به جای صندوق اول نصب می شود. این صندوق دارای کتیبه هایی بوده که به خط علی رضا عباسی خطاط شهیر عصر صفوی نوشته شده و پس از طلا کاری بر اطراف صندوق الصاق می شود.
از جمله کتیبه های صندوق که در سمت عقب آن قرار داشته این جمله است، «کلب آستان شاه ولایت عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود. (سنه ۱۰۲۲ هجری قمری)».
این صندوق تا سال ۱۳۱۱ بر مرقد منور نصب بوده و سپس به دلیل فرسودگی برچیده؛ ورقهای طلا از چوب ها جدا و به خزانه آستان قدس رضوی انتقال می یابد و کتیبه های مطلای آن در موزه آستان قدس قرار می گیرد که همچنان در معرض تماشای بینندگان قرار دارد.
سومین صندوق صندوقی بوده سنگی، از مرمر سبز لیموئی، این صندوق توسط مرحوم حاج حسین زنجانی حجار باشی خادم کشیک سوم آستان مقدس ساخته و نصب می شود. سنگ های این صندوق دارای شفافیت خاص بوده، به طوری که نور از آن عبور می کرد و از این روی در گذشته میان این صندوق چراغی جای داشته که با درخشش آن ضریح مطهر در هاله ای از شکوه و روحانیت قرار می گرفت.
گفتنی است در عملیات نصب و جایگزینی اخیر ضریح مطهر جدید (که پنجمین ضریح است) این سنگ مضجع برداشته شده و به موزه آستان قدس رضوی انتقال یافت و به جای آن سنگ یکپارچه ای نصب گردید.

 معماران حرم به روایت تاریخ

صحن انقلاب حرم امام رضا (ع)هر آجرش حکایتی دارد ...
بنای حرم در طول تاریخ و به‌تدریج ساخته شد و گسترش یافت. در به‌وجود آمدن فضای کنونی حرم، مردان و زنانی بلند همت، در هر دوره‌ای از تاریخ ایران زمین، نقشی داشته‌اند که نام خود را تا ابد زیر نام حضرت رضا (علیه السلام) جاودانه کرده‌اند. هر کاشی و سنگی که بر دیوارهای حرم جای گرفته، نشان از عشق و ارادت مردمانی از این سرزمین به مولا و آقایشان حضرت رضا (علیه السلام) دارد. تاریخ موجود در کتیبه‌‌های حرم، از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه را نشان می‌دهد.

سامانیان؛ اولین آبادگران
به روایت تاریخ، بوبکر شهمرد، از پیشکاران نوح بن منصور سامانی، شهادت‌گاه علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، امام هشتم شیعیان را آباد کرد.
به گفته ابن بابویه، محمد بن عبد الرزاق طوسی و امیر محمدیه، از امرای عهد سامانی، در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام (علیه السلام) کمال ارادت و توجه داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند.

دیالمه؛ تزییناتی مختصر
در اوایل قرن چهارم هـ.ق به دستور عضد الدوله دیلمی، مرقد منور امام (علیه السلام) به سبک آن زمان تعمیر و تزیین شد.

غزنویان؛ یادگاران مسجد بالاسر
یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و رشید در آن دوران است، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد کرد.
علاوه بر این، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر کرد. مسجد بالاسر یادگار دوره غزنویان است.

سلجوقیان؛ اولین گنبد
در این دوره اولین گنبد بر روی بقعه ساخته شد.
امیر عماد الدوله در دوره سلجوقی و در اوایل قرن ششم هـ.ق حرم را مرمت کرد. شرف الدین ابو طاهر قمی، وزیر سلطان سنجر، گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد سلجوقی هم ازاره حرم مطهر را با کاشی‌‌های نفیس سنجری به تاریخ اثنی عشر و خمس مائه (512) آراستند.

خوارزمشاهیان؛ دوران کاشی‌‌های سنجری
در دوره خوارزمشاهیان، کاشی‌کاری در حرم رنگ و بوی بیشتری یافت. در اوایل قرن هفتم هـ.ق بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشی‌‌های ممتاز معروف به کاشی سنجری تزیین شد. اکنون این کاشی‌‌ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه (612) در حرم موجود است.
به‌علاوه در این دوره، اطراف در پیش روی مبارک، در ضلع شمالی رواق دار الحفاظ، با کتیبه‌ای از کاشی چینی مانند ممتاز تزیین شد. در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (علیه السلام) تا حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) مکتوب شده ‌است.

تیموریان؛ مسجد گوهرشاد
عهد تیموری، دوران پربار و با شکوهی از نظر معماری حرم به‌شمار می‌رود. گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی، بانی معروف مسجد گوهرشاد، در این دوره زندگی می‌کرد. از آثار مهم این دوره، بنای باشکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دار الحفاظ و دار السیاده است. مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دار السیاده بود و اکنون جزء رواق دار الولایه است، هم به این دوره مربوط می‌شود. همه این بناها مربوط به دوران حکومت همسر گوهرشاد خاتون یعنی شاهرخ تیموری است.
از آثار دیگر عهد تیموری، ضلع جنوبی صحن انقلاب است که به همت امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، آخرین امیر تیموری، بین سال‌‌های 885 ـ 875 هـ.ق ساخته شد.

عهد صفویه؛ دوران طلاکاری
دوران صفویه نیز دوران مهمی در تاریخ معماری حرم به شمار می‌رود. طلاکاری گنبد و گلدسته، ساخت اولین ضریح مرقد منور، رواق‌‌های توحیدخانه، گنبد الله وردی‌خان و گنبد حاتم خانی، همه مربوط به این دوره است. شاه طهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی، از جمله شاهانی بودند که در این دوره با اقدام‌های اساسی خود، نامشان را در تاریخ معماری حرم ثبت کردند. شاه طهماسب صفوی در سال 932 هـ.ق برای اولین بار گنبد را به طلا آراسته کرد و اقدام به تهیه اولین ضریح مرقد منور به سال 957 هـ.ق کرد. علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را هم طلاکاری کرد.
در زمان شاه عباس، صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و غربی آن با ایوان‌‌ها و حجره‌‌ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمیر و کاشی‌کاری آن کرد.
در سال 997 هـ.ق که عبد المؤمن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد کرد، شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد، مجدداً گنبد را طلاکاری کرد. این کار در سال 1016 هـ.ق پایان یافت. علیرضا عباسی این جریان، یعنی آمدن شاه عباس و طلاکاری گنبد را با خط ثلث در کتیبه کمربندی گنبد خطاطی کرده است.
شاه سلیمان صفوی هم به تعمیر رواق دار السیاده و طلاکاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال 1084 هـ.ق آسیب دیده و فرو ریخته بود، اقدام کرد. طلاکاری مجدد گنبد در عهد شاه سلیمان، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است.

دوره افشاریه؛ سقاخانه اسماعیل طلا
بنای گلدسته ضلع شمالی صحن عتیق (صحن انقلاب)، طلاکاری مجدد ایوان امیر علیشیر و گلدسته بالای آن و سنگاب سقاخانه اسماعیل طلایی، همه مربوط به این دوره هستند.

دوره قاجاریه؛ دوران آینه‌کاری
دوره قاجاریه هم از نظر معماری، دوران مهمی در تاریخ حرم به شمار می‌رود. بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است. در این عهد، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد. در همین دوران، کاشی‌کاری و تزیینات صحن آزادی انجام شد. علاوه بر این، در سال 1275 هـ.ق قائم مقام نوری اقدام به آینه‌کاری روضه منوره کرد و در همین دوره بود که رواق‌‌های توحید خانه، دار الحفاظ و دار السیاره آینه‌کاری شد.

نمای اولین سنگ قبر مطهر امام رضا (ع).

اولین سنگ مزار حضرت که مربوط به سال ۵۱۶ ه.ق در عهد سلطان سنجر سلجوقی است با ابعاد ۳۰ در ۴۰ به قطر ۶ سانتی متر ، دارای کتیبه ای محرابی شکل و به خط کوفی شکسته است و اکنون در موزه نگهداری می شود.
بر روی این سنگ به خط کوفی چنین نوشته است: در قسمت وسط: الله اکبر هذا مقام الرضا علیه السلام اقبل علی صلوتک و لا تکن مع الغافلین. شعبان سنه سته عشر و خمسأه و در اطراف آن حک شده است: بسم الله الرحمن الرحیم صلی علی محمد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین و علی و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و الحسن و القائم الحجه و در خط دیگر نوشته شده است: بسم الله الرحمن الرحیم انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یوتون الزکاه و هم راکعون. عمل عبدالله بن احمد. در حاشیه داخلی سنگ طی کتیبه محراب مانند نوشته شده است: امر بعمارت مشهد الرضوی علی بن موسی علیه السلام العبد المذنب الفقیر الی رحمته احمد بن احمد العلوی الحسینی تقبل الله منه...

دومین وسومین سنگ قبر مطهر

دومین سنگ مزار حضرت، از سنگ مرمر معدن شاندیز با رنگ سبز لیمویی بوده و توسط حاج حسین حجار باشی زنجانی در سال ۱۳۱۱ ش تهیه شده بود.از آنجایی که این سنگ قبر به شکل صندوق سنگی ساخته شده بود، عنوان صندوق را نیز داشت) این سنگ قبر مطهر تا سال ۱۳۷۹ ش درون ضریح چهارم قرار داشت تا این که در همین سال به هنگام تعویض ضریح چهارم برداشته شد و سنگ قبر جدید به جای آن درداخل ضریح پنجم قرار گرفت.

سومین سنگ قبر مطهر

سومین سنگ مزار حضرت سنگ مرمر بسیار نفیس از معدن توران پشت یزد است. به رنگ سبز چمنی با ابعاد ۲۰/۲ در ۱۰/۱ متر و قطر ۹۰ سانتی متر  و وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم  که همزمان با تعویض و نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ شمسی درون ضریح بر روی مرقد امام علیه السلام نصب شد.بر سطح سومین سنگ قبر علاوه بر کلمان مقدس و الهام بخش هنری، القاب امام (ع)، تاریخ ولادت و شهادت آن حضرت و نیز دو بیت از اشعاری که حضرت به قصیده دعبل ملحق فرمودند و قبر بطوس یا لها من مصیبه الحت علی الاحشاء بالزفرات الی الحشر حتی یبعث الله قائمنا یفرج عنا الغم و الکربات و قبری است که در طوس در مصیبت های زیادی به صاحب آن می رسد و این قدر مصیبت سنگین است که دل های شیعان را تا روز قیامت اندوهگین می کند و بر جان هایشان آتش می زند تا اینکه خداوند از میان ما اهل بیت (ع) قیام کننده ای را برانگزد و درد و رنج هایی را که ما رسیده التیام بخشد حک شده است علاوه بر این آیاتی از قرآن نیز زینت بخش اطراف سنگ می باشد.