شرق شناسی و تولید علم

مقدمه

شرق شناسی از جمله علومی است که آگاهی از فرایندها و علل ایجاد و اهداف آن می‎تواند برای بسیاری از پرسش‎های موجود در جهان شرق پاسخ‎های معقولی را فراهم آورد. فهم ارتباط میان شرق‎شناسی و استعمار و در نتیجه توسعه‎نیافتگی بسیاری از کشورهای جهان شرق، به کشف بنیان ها و فرایندهای مستعمره‎سازی کشورهای شرقی از سوی کشورهای غربی یاری می‎رساند.

در این مقاله یکی از زمینه ها و علل شکل‎گیری شرق شناسی بررسی می‎شود تا با این نگاه اجمالی، عللِ توجه غرب به شرق و واپس‏گرایی شرق را بتوان توضیح داد. در تعریف علم شرق شناسی می‎توان دو نوع تعریف ارائه داد: الف. تعریف بر اساس جغرافیا: یعنی بخشی که در قسمت شرقی کره ی زمین قرار دارد و خورشید ابتدا از آن نقطه طلوع می‎کند. ب. تعریفی ایدئولوژیک که در آن، مفهوم شرق، متمایز از مفهوم غرب در نظر گرفته می‎شود. 1

برای تولد علمِ شرق شناسی(orientalism ) می‎توان دلایل عمده‎ای را مطرح ساخت. دلایلی همچون انگیزه‎های تبشیری و تبلیغی از سوی مبلغان و اصحاب کلیسا، انگیزه‎های استعماری نظیر غارت مواد خام و منابع طبیعی، تجاری، نظامی(جنگ) و.... به عبارت دیگر، علم استشراق به عنوان مقدمه‎ای بود برای تسهیل حضور کشورهای غربی در شرق برای دست‎یابی به اهداف مختلف.

در این رشته مطالعات، محققین به سفارش دولت‎های متبوع خود اقدام به مشاهده ی مستقیم از وضعیت شرق نمودند. این مطالعات طیف وسیعی از تحقیقات صورت گرفت که از جغرافیا و تاریخ جهان شرق گرفته تا مباحث فلسفی، دینی، ادبی، معماری و نیز مطالعات مربوط به نوع نظام‎های سیاسی، اقتصادی، وضعیت نظامی و ... را شامل می‎گردد.

بدون تردید یکی از بارزترین مسائلی که در تولد علم شرق‎شناسی و استمرار آن و جهت‎گیری‎های خاص آن نهفته کمتر بدان توجه است مسئله ی رابطه ی میان «شرق شناسی و تولید علم» است. انباشت و تولید علم در شرق را می‎توان از لابه لای سطور محققین مستشرق کشف نمود. در این میان به علت نگاه خصمانه ی مسیحیان به مسلمانان و تاریخ جنگ‎های صلیبی بیشترین بی‎انصافی نسبت به نوآوری‌ها و ابداعات مسلمانان در زمینه‎های مختلف علوم صورت گرفته و بسیاری از موفقیت‎ها و ابداعات کشورهای شرقی مشمول سانسورهای سیاسی شده است.

اگر چه فرهنگ آکسفورد شرق‎شناس را این گونه تعریف می‎کند: «کسی که زبان، هنر، و... مربوط به کشورهای شرقی را مطالعه می‎کند.»2 اما آن چه که به طور خاص ایجادکننده ی جذبه در شرق بوده، مباحث مربوط به علوم شرقی بود که باعث حیرت غرب‎نشینان می شد. تلاش غرب در ایجاد بی‎هویتی و وارونه جلوه دادن وضعیت درونی شرق را می‎توان دلیلی بر این مدعا دانست.

به دیگر کلام علی‎رغم ادعای «علمِ رها از ارزش و پیش داوری» در متدولوژی علمِ غربی، اسارت علم در زندانِ سیاست در مغرب زمین، سبب شده تا کوشش‎های اندیشمندان شرق‎شناس سرزمین‎های باختری، با جهت‎دهی‎های متعدد، صرفاً محدود به پژوهش‎های کتاب خانه‎ای گردد؛ زیرا یکی از راه‎های سلطه بر جوامعی که از پشتوانه ی علمی برخوردارند غافل نمودن آن ها از داشته‎های شان است.

از امتیازات شرق که توجه مستشرقان را به خود جلب نمود مسئله ی تولید و انباشت علوم در شرق است؛ علومی که جهان غرب کاملاً از آن بی اطلاع بوده، در حکم تولد شاخه‎های نوین علمی برای آن ها به شمار می رفت. انباشت علم در شرق همراه با آمیختگی آن با تعالیم ادیان و مذاهب و نیز آموزه های متافیزیکی در شکل‎ها وانواع مختلف و نیز در رشته‎های متعدد علوم، سبب شد که مستشرقان کنجکاو و علاقه مند به علم، در جست وجوی گم‎گشته ی خویش برآیند.برای اثبات این مدعا، صرفا گذری اجمالی به حجم انبوه فعالیت‎های مستشرقین که در ثبت و ضبط زمینه‎های مختلف علمی مخصوص به شرق داشته اند، کفایت می‎نماید.

مکاتب شرق شناسی و علم شرقی

کرسی مطالعات اسلام در سال 1632م در دانشگاه کمبریج و در سال 1636م در دانشگاه آکسفورد در انگلستان تأسیس گردید.3 زمینه‎های مطالعاتی مستشرقان بسته به نیازها و مکاتب مختلف متفاوت بوده است اما تمامی آن ها در مطالعات زبان شناسی، ادبیات، تاریخ دین و جغرافیای جهان شرق مشترکند.4 اگر چه محور اصلی این مطالعات اسلام و مسلمانان بود، اما به جای نام گذاری تحت عنوان اسلام شناسی، به عنوان شرق شناسی معرفی گردید.5

در سیر فرایند تحولات علم شرق شناسی همچون سایر رشته های علمی، رابطه ی میان تحقیقات علمی با رخ دادهای درونی موضوعِ مورد مطالعه، از جمله مسائلی است که بایستی بدان توجه نمود. در واقع توجه اندیشمندان به موضوعی خاص نشان از پویایی درونی و اهمیت آن پویایی دارد. تولد و سپس تحولات درونی و نهایتاً غنای علم شرق شناسی در فصل های مختلف تاریخ، وابسته به تحولات جهان شرق بوده است.

بنابراین جویندگان علم همواره نگاه شان به مناطقی معطوف است که پویش های درونی آن حاکی از تولید علم باشد تا بتوانند ادراکات ذهنی خود را به تثبیت برسانند و مرزهای سابق علم را گسترش دهند. شکل‎گیری کنگره‎های مختلف شرق‎شناسی که از سال 1873م آغاز به‎کار کردند6 و همچنین ایجاد کتاب خانه‎هایی نظیر «ملکام»7‌ و نهایتاً مکاتب مختلفی که هر یک خاص کشورهای اروپایی شدند، همچون مکتب فرانسه، مکتب اسپانیا، مکتب آلمان، مکتب انگلیس، مکتب روسیه، و... نمادهای بارز اهمیت این مطالعات برای نهادهای مختلف در کشورهای اروپایی بوده است. یعنی تولد مکاتب مختلف شرق شناسی در اروپا جلوه‎ای از پاسخ به نیازهای بخش‎های مختلف جامعه اعم از حکومت، کلیسا، دانشگاه و... بوده که هر یک در برون دادهای خاصی تبلور یافت.

از آن جایی که بسیاری از اندیشمندان غربی، به شکل خودجوش و با انگیزش های درونی و فردی به سمت پژوهش در باب این نوع تحولات متمایل شدند لذا می‎توان از آن به انگیزه ی ذاتی نام برد. مراد از انگیزه‎های ذاتی انگیزه‎هایی است نظیر کسب علم از جهان اسلام و علاقه مندی و گرایش به فرهنگ و آداب رسوم مسلمانان که مهم ترین شاخصه‎های این بخش را می‎توان در عهد ترجمه مشاهده نمود.

زیرا پس از آن که مسلمانان متون فلسفیِ یونان را به عربی برگرداندند و با فلسفه ی غرب آشنا شدند و توانستند با تکیه بر علم غنی اسلامی و خلاقیت خاص اندیشمندان خود بر غنای آن بیفزایند و به خلق و ابداعاتی جدید در بسیاری از زمینه‏های علمی دست یابند، اروپاییان به علم حاضر در جهان اسلام احساس نیاز نمودند و کلید فهم علم اسلامی و شرقی را فراگیری زبان و ادبیات عربی و فارسی دانستند، از این رو مطالعات شرق شناسی از حرارت خاصی برخوردار شد.

در این زمینه، فعالیت‎های پژوهش-محور یکی از نخستین گام های شرق شناسی را تشکیل دادند. مکتب اسپانیا و مکتب آلمان جزء بارزترین مکاتب علمی شرق‎شناسی-اند که با تلاش های بی وقفه ی خود در این مسیر آثار گران بهایی را از خود به جا نهادند.8 بنابراین به دور از انصاف است که تلاش های مستشرقانی را که با عشق و علاقه و با انگیزه های علمی، مطالعه و تحقیق نموده اند، نادیده گرفت.9

اگر چه کشورهای استعمارگر به دلایل سیاسی برای مستمر نمودن سلطه ی خود مانع از گسترش و بازتاب تلاش های این متفکرین در جهان شرق گردیدند - زیرا این امر سبب ایجاد آگاهی از داشته ها و تاریخ خود و نیز نهایتاً اعتمادبه نفس در میان جوامع شرقی می گردد - اما امروزه با توجه به آغاز ایجاد شکل‎گیری تمدن اسلامی- ایرانی بایستی تلاش شود تا ما هم متقابلاً از مطالعات مسشرقانی که بدون جهت‎گیری و غیرمغرضانه به مطالعه ی شرق پرداخته‎اند استفاده نماییم تا با آگاهی از آن ها به سوی بومی‎سازی علم در فضای درون گفتمانی خود حرکت نماییم.

بنابراین در این بخش بایستی به دو مورد توجه نمود: یکی این که تولد علم شرق شناسی خود نشان از عقبه ی تاریخی و علمی جهان شرق دارد که باعث اعتمادبه نفس برای تحرک و پویایی و ایجاد انگیزه و شهامت برای بازیابی و احیای هویت تمدنی می‎شود؛ و دیگر این که از اشتباه گذشته پرهیز نماییم و از تولید علم غیرمدون و غیرمنسجم خودداری نماییم تا بتوانیم روندی منتهی به محصول را ایجاد نماییم.

از عدم تولید تا عدم تدوین علم

مسلمانان با توجه به تاکیدات دین اسلام بر علم‎آموزی و گسترش علوم و معارف مختلف توسط پیامبر اکرم(ص) و ائمه ی اطهار(ص) و نیز بسیاری از صحابه و فقهای صدر اسلام و قرن‎های پس از، آن توانستند به ابداعات و اختراعات علمی در ابواب مختلف از جمله علوم عقلی و نقلی و نیز علوم تجربی دست یابند به گونه‎ای که بخشی از تلاش‎های مستشرقان متمرکز بر نسخه‎نویسی و ثبت کتاب‎ها و رسائل منتشره در جهان اسلام شده است.

جویندگان علم نیز همواره نگاه‎شان به مناطقی معطوف است که پویش‎های درونی آن، حاکی از تولید علم باشد تا بتوانند ادراکات ذهنی خود را به تثبیت برسانند و مرزهای سابق علم را گسترش دهند. یکی از دلایل گرایش کشورهای جهان سوم به غرب در عصر حاضر را می‎توان ناشی از همین عامل دانست؛ یعنی عدم تولید علم در شرق و در مقابل تولید علم در غرب که جویندگان علم در این جوامع را به سمت علم غربی و در نهایت تمامی آداب و رسومات غربی متمایل ساخته است. زیرا آن ها در شرق با حجم انبوهی از داده‎ها و اطلاعات روبه رو می شوند که در برخی موارد نمی‎توانند ارتباطی میان این تولیدات ایجاد نمایند.

اما در غرب این اطلاعات در قالب رشته های علمی مختلف به صورت تدوین شده در اختیار آن ها قرار می گیرد لذا جریان تولید علم استمرار می یابد.

بنابراین شکل جهان شرق فقدان تولید علم نیست بلکه عدم تدوین علم است. در برخی از کشورهای اسلامی از جمله ایران به علت تحولات تاریخی چند سده ی اخیر، فضای علمی به سمتی سوق داده شد که علی رغم تولید علم در قالب حجم انبوهی از رساله‎ها و کتب مربوط به رشته‎های مختلف علمی - که در شرق بدان ها پرداخته می‎شد - این فرصت در اختیار محققین و پژوهش گران قرار نگرفت که بتوانند با تدوین این تولیدات، از ثمره ی آن استفاده کنند.

استمرار این فرایند سبب شد که با دل زدگی و یأس محققان مواجه گردیم و همین روشِ عقیم، ادامه یابد. ما همچون تولیدکنندگان مواد خامی شدیم که خودمان زحمت و حوصله ی بهره‎بردای از این مواد در بخش‎های مختلف علوم را بر خود روا نداشتیم و همین امر سبب شد کسانی که از حوصله و پشتکار کافی برخوردار بودند، راه نیمه کاره رهاشده ی ما را تکمیل و محصول آن را برداشت نمایند.

در مباحث مربوط به سایر حوزه‎ها نیز همین‎گونه است. مواد خامی نظیر نفت، زعفران، خاویار و... گرفتار همین فرایند ناقص‎اند که زحمات تولید اولیه از آن ماست اما نهایتاً استخراج محصول و بهره‎برداری از مزایای آن نصیب کشورهای پیش رفته می شود. استمرار این روند نمی‎تواند پاسخ گوی نیاز جوامع باشد بلکه تدوین و تتبع هدفمند و نظام‎مند است که به تولید ثمربخش منجر می‎گردد.

بنابراین در این بخش بایستی به چند نکته توجه نمود: یکی بحث تولید علم در شرق است که نگاه اندیشمندان جوامع مختلف را معطوف به شرق نموده و دیگری تلاش مدون آن ها در شناخت پدیده‎هاست که نتیجه و ثمره ی آن همان تولید علم است که در غرب ظاهر شده است.مسئله ی دیگری که در این جا اشاره بدان از اهمیت برخوردار است، تلاش های تهورآمیز و پشتکار چشم گیر اندیشمندان غربی در به آزمون نهادن فرضیه‎ها و دست‎یابی به نظریه‎های بدیع است.

آنان حتی در این راه از جان خود نیز گذشتند که این مسائل می‎تواند سرمشقی باشد برای ساکنان نیم کره ی شرقی که بتوانند بر اساس آن به حل مشکلات خود اقدام نمایند. در این باب می‎توان به سخنان مقام معظم رهبری در باب نوع رابطه با غرب اشاره داشت. ایشان دو امر فوق یعنی فعالیت مستمر و پشتکار در کنار شهامت و تهور در راه کسب معرفت و دست یابی به هدف را از جمله ویژگی‎های مثبت جهان غرب دانسته اند که بایستی بدان ها توجه نمود.

فضه خاتمی نیا

منبع:ماهنامه پیام زن شماره242