نگاهي کوتاه به شهرستان نهبندان

وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نهبندان در گذشته «نه» و «نيه» ناميده مي شده است. بيش تر آثار تاريخي، از جمله «تاريخ سيستان» از اين سرزمين با نام هاي بالا ياد كرده اند و گويا از سده 7 هـ . ق به بعد «نهبندان» گفته شده است. «ني» به زبان پهلوي، به معني «بنا» و «شهر» بوده و نظير آن در کلماتي چون نيشابور و نهاوند ديده مي شود. لازم به يادآوري است که نهبندان در لهجه مردم محل و در گفتگو، كه جنبه خودماني تري دارد، هنوز همان «نه» گفته مي شود. واژه نهبندان شايد از زماني متداول شده، كه روستاي بندان در 75 كيلومتري جنوب خاوري «نه» به گونه زندان و بندان فرمانروايان سيستان درآمده و اين دو نام با هم و در كنار هم به كار رفته اند. به هر حال شهر «نه» در كناره كوير، در پيش از اسلام وجود داشته و از آبادي هاي مهم و استراتژيك آن زمان به شمار مي رفته است.نهبندان، همانند ديگر مناطق خراسان، در سال هاي 30- 31 هـ . ق به دست مسلمانان افتاد و در سده هاي نخستين اسلامي در قلمرو امويان و عباسيان بود. نهبندان از سال 205 هـ . ق تا سال 247 هـ . ق كه يعقوب ليث سيستاني، در سيستان بر روي كارآمد، در دست طاهريان خراسان بود. يعقوب ليث پس از نبردهاي بسيار با دشمنان و عاملان خليفه عباسي، سرانجام در 25 محرم سال 147 هـ . ق، بر سيستان و پيرامون آن چيره شد و نهبندان نيز به قلمرو وي افزوده شد. در 287 هـ . ق، اسماعيل ساماني، در نبردي بر عمرو ليث صفاري پيروز شد و سيستان و خراسان، از جمله نهبندان را به دست آورد. در سال 389 هـ . ق، محمود غزنوي با سرداران ساماني جنگيده بر خراسان چيره شد.
در زمان جانشينان سلطان محمود، سلجوقيان شورش كردند و طغرل اول سلجوقي، پس از چيره شدن بر سلطان مسعود غزنوي،‌ در 429 هـ . ق، به حكومت رسيده سيستان و خراسان از جمله نهبندان را به قلمرو خود افزود. از سال 622 تا 668 هـ . ق، نهبندان يكي از مراكز آباد بوده و والي هايش گاه زير فرمان خوارزمشاهيان كرمان بوده و زماني به نيابت از فرمانروايان سيستان، زمام امور اين ناحيه را نيز به دست داشته اند.
در سال 668 هـ . ق‌كه امير ترشيز (كاشمر) با سپاه مغول به نيه آمد و آن جا را خراب كرد، ملك نصير الدين، فرمانرواي سيستان، پسر خود، شمس الدين علي را به نيه فرستاد تا آن جا را باز سازي كند. سيستان در دوره حكومت ملك نصير الدين توانمند شد و ايالت قهستان از قاين تا ترشيز، تابع سيستان بود و امراي كرمان در هنگام گرفتاري و جنگ، در سيستان پناه مي جستند. ركن الدين محمد، فرزند ديگر نصير الدين، به دليل ناسازگاري با پدر از سيستان رفت و در پيرامون آن، به گشودن دژها و شهرها و تهيه سپاه پرداخت و در شهر نيه استقرار يافت. وي در نيه دژها و باغ هاي متعددي به وجود آورد.پس از پيروزي شاه اسماعيل اول صفوي بر شيبك خان اوزيك و گشودن هرات در سال 916 هـ . ق ، ملك محمود سيستاني - فرمانرواي سيستان - از جانب وي به عنوان حاکم نهبندان و تمامي سرزمين هاي كرانه جنوب هيرمند پايدار شد. به هر حال، نهبندان تا اواخر سده 10 هـ . ق، تابع سيستان بوده است و از اين زمان زير نظر امراي قاين اداره مي شده است، به طوري كه در نيه، حاکمي از سوي آنان مأمور امور ديواني بوده است. اين امر تا ميانه دوره پهلوي نيز ادامه داشته است .