نگاهي کوتاه به شهرستان ابهر

گنبد بزرگ سلطانيه

البته نظر پژوهشگران در صحت و سقم اين نظريه ها با يکديگر متفاوت است و آراء و نظريه هاي مختلفي در اين باره ارائه شده است، ولي آن چه مهم است اين که سلطان محمد خدابنده با هر انگيزه اي که داشته است، بزرگ ترين گنبد آجري جهان آن روز را ساخته و آن را به شکل باشکوه و بي نظيري تزيين كرده است. گنبد سلطانيه از نظر حجم و فرم معماري داراي اهميت بسياري است و نقطه عطف تاريخ معماري ايران به شمار مي آيد. معماري گنبد در فرم كلي رابطه بسيار گسترده اي با معماري گذشته ايران دارد و احتمال مي رود كه نخستين بنايي باشد كه تحول معماري دوران سلجوقي به ايلخاني را به روشني به نمايش مي گذارد. عده اي از پژوهشگران معتقدند که فرم و شکل معماري گنبد سلطانيه، تقليدي از چادرهاي شاهانه و عشايري است كه البته اين مسئله تا حدودي نيز ثابت شده است. بناي با شكوه و عظيم سلطانيه، داراي سه طبقه کاملاً مشخص است و عظمت خود را بيش تر در كم وزني ظاهري مجسم مي سازد. بر اساس محاسبات انجام شده سنگيني بنا در حدود 200 تن تخمين زده شده و جالب ترين ويژگي بنا، اين است که سنگيني آن از طريق ستون هاي هشت گانه به پي هايي که تنها 50 سانتي متر از پيرامون جرزهاي باربر بزرگ تر هستند، منتقل مي شوند. طبقه اول گنبد سلطانيه همکف بوده و ايوان هاي هشت گانه را در خود جاي داده است، طبقه دوم شامل دهليزهاي ارتباطي و طبقه سوم نيز در بر گيرنده پا طاق گنبد و پايه هاي هشت ضلعي مناره ها است. به طور کلي فضاهاي اين بنا شامل گنبدخانه، تربت خانه، سردابه، مناره و گنبد است که طرح معماري همه اين فضاها بسيار پيچيده است. تزيينات موجود در گنبد سلطانيه شامل تزيينات آجري، گچبري، کتيبه ها، کاشي کاري، رنگ و نقاشي سنگي و چوبي است كه اين تزيينات به نوعي نمايانگر کمال معماري ايران هستند. براساس يافته هاي باستان شناسي، گنبد سلطانيه در روزهاي نخست ساخت خود، داراي 4 ورودي بزرگ و 4 ورودي كوچک بوده است. به نظر مي رسد كه ورودي هاي بزرگ مورد استفاده مردان و ورودي هاي کوچک که به ايوان هاي کم وسعت طبقه اول منتهي مي شده، مورد استفاده زنان بوده است. در زمان سلطان محمد خدابنده ورودي جنوبي گنبد، به لحاظ ساخت تربت خانه (نمازخانه) به عنوان ورودي اين بناي الحاقي مورد استفاده قرار مي گيرد در نتيجه پس از اتمام تربت خانه، بنا داراي 3 درب بزرگ و 4 درب كوچک مي شود. تزيينات درب بناي گنبد سلطانيه در دو مرحله تزيينات کاشيکاري و تزيينات گچبري صورت گرفته است. 
هشت مناره گنبد سلطانيه با فرم و ابعاد يكسان در زواياي اضلاع هشت ضلعي طبقه سوم کار گذاشته شده اند. اين گنبد دو جداره بوده و از دو قشر موازي و مجزا که فقط با پشت بندهاي آجري بين خود به هم مربوط هستند و فرم واحدي را شامل مي شوند، تشکيل شده است. به همين لحاظ بي نظيرترين و بلندترين گنبد آجري ايران و جهان است. تعدد ايوان هاي کوچک و بزرگ در طبقات و ارتباط گنبدخانه، تربت خانه و سرداب با هم و هماهنگ با قوس ها و طاق ها، همچنين تزييناتي نظير، ترنج هاي بزرگ شبکه اي، گل هاي ياقوتي، کاشيکاري منقوش و کتيبه هايي به خط کوفي و نسبت هاي هماهنگ، رنگ هاي درخشان و روغني که در تعادل کامل هستند، به بناي گنبد ظاهري يگانه بخشيده و در ساختار کلي شاهکار بي نظيري را خلق كرده است که سال هاي طولاني دوست داران فرهنگ و تاريخ معماري ايران را براي تماشا به سوي خود جذب نموده است.