خلاقیت چیست و چگونه می توان دانش آموزان را خلاق کرد؟

«خلا قیت» جنبه های متعددی دارد که هر کدام از آن ها باید در جای خود بررسی شوند. یک جنبه بسیار مهم خلا قیت وجود شرایط لا زم برای بروز این استعداد همگانی است. بنابراین آموزش و پرورش برای رشد خلا قیت و نواندیشی در دانشآموزان، به ویژه در دوره ابتدایی که زیربنای تعلیم و تربیت محسوب می شود، باید به درک درست و روشنی از شرایط موجود برسد و در گام بعدی بر مبنای فلسفه تعلیم و تربیت و هدف های اصولی و معیارهای علمی معتبر بکوشد، تصویر روشنی از شرایط مطلوب خلا قیت رسم کند. در این صورت می تواند با کم ترین وقت، انرژی و سرمایه مسیر پرورش و شکوفایی خلا قیت ها و نواندیشی های دانشآموزان را هموار سازد.

امروزه ثابت شده است که خلاقیت یک ویژگی صرفا ذاتی نیست، بلکه همه انسان ها از این توانایی برخوردار هستند و همه درجات گوناگونی از این استعداد را دارند، علا وه بر این عواملی هم چون مهارت یابی، آموزش پذیری، انعطاف پذیری، سطح دانش و آگاهی، خطرپذیری، نترسیدن از اشتباه و شکست نیز در میزان خلا قیت و نوآوری دانشآموزان تاثیر فراوانی دارند. معلم می تواند همه این عوامل را به صورت یک مجموعه در دانشآموزان شناسایی کند و بکوشد آن ها را پرورش دهد. در این مقاله سعی شده است عوامل موثر در خلا قیت شناسایی و راهکارهایی برای پرورش این توانایی در دانشآموزان ارائه شود.

تعریف خلا قیت: رولا می معتقد است تفکر خلا ق، نمایش بالا ترین درجه سلا مت عاطفی و عبارت است از ابراز وجود افراد سالم در جریان خود بهسازی و تکامل نفس خویش.

تعریف های دیگری نیز از خلا قیت شده که برخی از آن ها عبارتند از: خلا قیت، دوباره نگاه کردن است.

خلا قیت، خارج شدن از پشت درهای بسته است.

خلا قیت، عبارت از عمیق تر کردن است.

خلا قیت، فرآیند مقابله واقع بینانه با یک مساله و درگیری و جذب شدید آگاهی با هوشیاری و مرتبط ساختن مطالب با یکدیگر به نحوی تکامل یافته است.

● اهمیت و ضرورت خلاقیت

وقتی در جهان با مسائل نامتجانس و ناهمگون، منابع محدود و پایان یافتنی، سرعت تغییرات و مسائل دیگری از این قبیل مواجه می شویم، نیاز به خلا قیت و شعله های بینشی درونی آشکارتر می شود.

با این که هیچ یک از ما دقیقا نمی دانیم در آینده چه چیزی در انتظار ماست، برخی حقایق و نیازهای آینده به نحو فزاینده ای بر ما روشن تر می شوند.

آموزش مهارت های سازگاری و وفق دادن، باید بخش عادی مواد درسی را در کلا س های درس تشکیل دهند. نبوغ ساختن آینده در مغز خلا قی است که می تواند خود را با الگوهایی که آینده در بردارد وفق دهد. این مساله نیاز به خلا قیت یا انفجارات بینش درونی را آشکار می سازد. مهارت های تفکر خلا ق باید مهمترین مهارت های سازگاری و قابلیت انطباق به حساب آیند.

برای خلا ق ساختن دانشآموزان می توان اقدامات زیر را به کار بست:

۱) آشنا ساختن مدیران و معلمان با مفاهیم خلا قیت و راهکارهای پرورش و تقویت آن در فراگیران.

برای آشنا ساختن مسوولا ن آموزشگاه ها با خلا قیت و شیوه های پرورش آن، می توان از تشکیل دوره های آموزش ضمن خدمت استفاده کرد مربیان، معلمان و مدیران پس از آشنایی با راهکارهای پرورش خلا قیت در فراگیران و روانشناسی کودک در این دوره ها، می توانند این راهکارها را در کار خود به کار گیرند و ضمن دوری از سختگیری های بی جا و بی مورد دانشآموزان را به مشارکت فعال در تدریس و انجام کارهای گروهی تشویق کنند. همچنین می توانند به دانشآموزان آزادی های معقول بدهند تا باخیال راحت و با اطمینان خاطر نظرات و عقاید خود را بیان کنند. این گونه تدبیرها، زمینه پرورش خلا قیت را در فراگیران فراهم خواهد آورد.

۲) تغییرات اساسی در کتاب های درسی:

هر چند با استفاده از مطالب و مفاهیم موجود در کتاب های درسی و شیوه های تدریس موجود نیز می توان به پرورش خلا قیت در کودکان کمک کرد، اما برای استفاده بهتر و بیشتر از این امکانات و با توجه به ضرورت خلا قیت و نیاز مبرم به آن در حال و آینده، نیاز است تغییراتی در کتاب های درسی صورت پذیرد. مثلا مطالب درسی در کتاب ها به طریقی ارائه شوند که زمینه را برای بحث و گفت و گوی دانشآموزان فراهم سازند و فقط ارایه اطلا عات در سطح دانش نباشند. مخصوصا سوالا ت بیشتر به صورت واگرا بیان شوند تا همگرا. هم اکنون بیشتر سوالا ت پایان درس ها، به صورت هم گرا طرح شده اند، یعنی هر سوال یک پاسخ معین و مشخصی دارد. در نتیجه زمینه مشارکت دانشآموزان در بحث و ارائه پاسخ را از بین می برد. در این صورت، فراگیران از این که به احتمال زیاد جوابشان مطابق پاسخ مورد نظر نباشد و احیانا مورد خشم معلم و تمسخر دانشآموزان قرار گیرند، از تفکر در این زمینه و ارائه پاسخ صرف نظر می کنند; هر چند ممکن است پاسخشان نیز صحیح باشد. بدین طریق، زمینه های پرورش قدرت خلا قیت در دانشآموزان از بین می رود.

در این خصوص در سال های اخیر تغییراتی مثبت در کتاب های درسی صورت گرفته است.

۳) تغییر در شیوه های ارزشیابی و امتحانات:

چنان چه بخواهیم خلا قیت را در دانشآموزان پرورش دهیم، باید برای پی بردن به میزان موفقیت خود و اصلا ح برنامه از کار خود و نتایج آن ارزشیابی امتحان به عمل آوریم. در نتیجه ارزشیابی ها نیز باید بتواند تا حدود زیادی رشد و خلا قیت در دانشآموزان را بسنجند; یعنی به جای استفاده از پرسش های تستی و تک جوابی، بیشتر از پرسش های واگرا و سوالا تی که به تفکر و ارائه نظر و عقیده دانشآموز نیاز دارند، استفاده شود. همچنین ضمن اصلا ح نظرات دانشآموزان و پرسش ها و پاسخ های آنان اهمیت داد و در امتحانات و پرسش های مستمر و حین تدریس، به آنان به خاطر دادن پاسخ آفرین گفت.

با توجه به این که رشد خلا قیت و شکل گیری آن از دوران کودکی و در خانواده ها صورت می پذیرد، ضروری است از طریق رسانه های جمعی، مانند رادیو و تلویزیون و روزنامه ها، درباره اهمیت خلا قیت و چگونگی کمک به رشد آن، اطلا عات زیادی در اختیار عموم به خصوص خانواده ها قرار گیرد.

۴) علا قه مند کردن دانشآموزان به مطالعه

مطالعه صحیح زمینه ساز تفکر خلا ق در کودکان و نوجوانان است کودک که به مطالعه می پردازد. در کتاب با سرزمین ها و زبان های متفاوت برخورد می کند و با علوم و هنرهای جدید آشنا می شود. حتی ممکن است با حوادث و وقایع مهم نیز آشنا شود اگر دانشآموزان به مطالعه تشویق شوند و حین مطالعه از آن ها سوالا تی بشود تا به عمق مطالبی که می خوانند پی ببرند، به طور حتم متفکر بار خواهند آمد.

شخصیت های داستان ها جزیی از دنیای واقعی کودک می شوند و دوستان او به حساب میآیند; دوستانی که مقدمه تفکر خلا ق کودک را نیز فراهم می کنند.

سوال های گوناگونی که در اثر مطالعه برای کودک مطرح می شوند و مقایسه ای که او بین این سوال ها می کند، در مجموع موجب می شوند که او فردی خلا ق بار آید. با بهره گیری از تخیل که ضرورت اساسی خلا قیت است دنیایی بزرگ و پهناور در مقابل چشمان کودک گشوده می شود و او می تواند آزادانه خیال پردازی کند در چنین شرایطی، کودک هرگز خود را محدود و محبوس در حصار واقعیت ها و امور مشهود و ملموس نمی بیند و با فراغ بال، هر آن چه را که دلش می خواهد تصور می کند و این خود یعنی پرورش خلا قیت. بنابراین ضروری است هر چه بیشتر کتابخانه های مدرسه ها، به خصوص کتابخانه های کلا سی را فعال و تقویت کنیم.

۵) فعال سازی تشکل های دانشآموزی خودجوش

از طریق فعال سازی تشکل های خودجوش و مبتنی بر نیازهای دانشآموزان می توان آن ها را به مشارکت در امور مدرسه دعوت کرد. در این شوراها و گروه هایی کاری، دانشآموزان برای ارائه راه حل های مناسب تشویق به تفکر می شوند و با گسترش دید آن ها، خلا قیت آنان نیز پرورش می یابد.

این مشارکت ها، اعتماد به نفس، خودیابی و خودشکوفایی دانشآموزان را افزایش می دهند. با داشتن اعتماد به نفس بالا ست که راه های نرفته و جدید کشف و پیموده می شوند و افراد جرات قدم گذاشتن در این راه های ابتکاری را پیدا می کنند. این امر خود از عوامل پرورش خلا قیت و ابتکار است.

۶) اختصاص درسی به نام خلا قیت در مدرسه و گنجاندن راه های پرورش آن در برنامه درسی مراکز تربیت معلم و تمام موسساتی که معلم و مربی تربیت می کنند.

با توجه به اهمیت و ضرورت خلا قیت و نیاز به داشتن افراد خلا ق، لا زم است خلا قیت به عنوان واحدی درسی در برنامه های مراکز تربیت معلم و مربی گنجانده شود. آموزش خلا قیت و تربیت افراد خلا ق خود به معلمانی خلا ق که بتوانند برای ایجاد ارتباط مطلوب با انسان های دیگر (فراگیران) هر لحظه ابتکار و خلا قیتی از خود بروز دهد، نیاز دارد. از آن گذشته معلم و مربی باید با راهکارهای تقویت و پرورش خلا قیت و ابتکار آشنا باشد و بتواند قدرت خلا قیت فراگیران شدن را پرورش دهد. این راهکارها باید در واحد درسی گفته شده، گنجانده شوند.

۷) استفاده صحیح و مطلوب از ساعات درس انشا

باید از این ساعات به نحو مطلوب در راستای رشد فکری و ایجاد روحیه خلا قیت در دانشآموزان و ترویج فرهنگ مطالعه که به پرورش خلا قیت کمک می کند، استفاده کرد.

۸) تغییر نام درس هنر و نقاشی به پرورش خلا قیت، نوآوری و ابتکار

هر چند درس هنر می تواند در پرورش خلا قیت در فراگیران که خود هنر محسوب می شود، مثمرثمر باشد، اما با توجه به اهمیت و ضرورت خلا قیت در دنیای کنونی که به جز خود تغییر، همه چیز به سرعت در حال تغییر است، لا زم است موضوع خلاقیت از ابتدا در مدرسه ها و حتی دوره های پیش دبستانی جزو مطالب درسی باشد، ساعاتی برای پرورش آن در برنامه هفتگی گنجانده شود و در آن ساعات، پرورش قدرت خلا قیت به صورت تخصصی آموزش داده شود.

۹) آموزش فکری

باعث پرورش قدرت خلا قیت در فراگیران می شود، می توان در مسائل درسی که به صورت سوالا ت واگرا مطرح می شوند، ارائه داد; از طریق سوالا تی مانند: دانش آموز چگونه می تواند نمره خود را در دیکته بهبود بخشد.

۱۰) استفاده از شیوه های حل مساله و پرورش و پاسخ در تدریس

در این روش، درس به صورت مساله مطرح می شود. در نتیجه، فراگیران هر کدام پیشنهاد و راه حلی برای مساله و رفع مشکل بیان می کنند. یعنی فراگیران تفکر می کنند سپس پاسخ می دهند. با توجه به این که تنظیم و ارائه هر جمله مستلزم تفکر و خلا قیت است، این روش باعث پرورش قدرت خلا قیت نیز می شود.