در یک تحقیق علمی و با استفاده از روش های تحقیق مختلف پیرامون دلایل و شرایط سرمایه گذاری خارجی در مناطق آزاد، نتایجی به دست آمده که به مثابه الگوی تجزیه شده ای پیش روی مناطق آزاد قرار دارد. در این تحقیق ۲۵ مؤلفه بر روی وضعیت مناطق آزاد کشورهای موفق یعنی کره جنوبی، سنگاپور، تایوان و فیلیپین صورت گرفته است. نتایج این مطالعه نشان داد که ثبات اقتصادی و سیاسی مهم ترین مؤلفه ای است که یک سرمایه گذار خارجی برای حضور و فعالیت در مناطق آزاد مورد توجه قرار می دهد.

مؤلفه های تأثیرگذار بعدی به ترتیب عبارتند از: معافیت از حقوق گمرکی، سیاست های اقتصادی کشور و منطقه آزاد، زیرساخت های منطقه، معافیت مالیاتی، علاقه به کشور میزبان به جذب سرمایه های خارجی، وجود کارگر ماهر و ارزان، ثبات ارزش پول، کمک کشور میزبان در خلال و پس از استقرار سرمایه گذار در منطقه، وجود شرکت های صنعتی فعال یا در حال احداث، وجود تسهیلات حمایتی، فراهم بودن ارز، دسترسی به تأمین مالی داخلی، کمک در ارائه آمار و اطلاعات، زیربناهای صنعتی توسعه یافته، شرایط عمومی زندگی، وجود تسهیلات برای آموزش کارگران، وجود بازارهای صادراتی در کشورهای همجوار، تجربه کشورها با صنایع دارای تکنولوژی بالا، کمک های بلاعوض، وجود بازار فروش در داخل کشور، وجود بانک های اطلاعاتی در کشور، کمک به مطالعات امکان سنجی، کمک به جذب سرمایه گذاری داخلی و حمایت های تعرفه ای.

مسئله این است که یکی از مکانیسم های رهائی از وضعیت موجود مناطق آزاد به وضعیت مطلوب، توجه و عمل به نتایج تحقیق و مطالعات روز دنیا در خصوص مناطق آزاد است. فراموش نکنیم دانش امروز دنیا جهانی است.

● نداشتن موازنه مثبت اقتصادی

در مناسبت های اقتصادی روز دنیا، هم وزنی تبادلات و خدمات اقتصادی به عنوان یک اصل پذیرفته شده، کاربرد فراوانی یافته است. کشورهای همسایه مبتنی بر این اصل به همان میزان سرمایه گذاری، ارائه خدمات و مجوزهای واردات و صادرات از کشور همسایه اقدام می کنند که آن کشور ملزم به رعایت همین قواعد باشد.

بیش از یک دهه قبل مناطق آزاد کشورمان همزمان با مناطق آزاد کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس ایجاد شدند. اما گزارش هائی که اینک پس از گذشت ربع قرن ارائه می شود نشان می دهد حاکمیت اصل فوق الذکر رعایت نشده است.

براساس یک گزارش منتشر شده، توسعه منطقه آزاد جبل علی دبی طی سال های گذشته ۵ هزار برابر بیش از پیشرفته ترین مناطق آزاد ایران بوده است. حجم سرمایه گذاری های عظیم میلیاردی ایرانیان در مناطق آزاد کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس، تعداد عظیم شرکت های ثبت شده در دبی و به طور کلی خدمات اقتصادی یک جانبه آی که ایران به رشد و توسعه این مناطق آزاد کرد، همه حاکی است که اصل موازنه مثبت اقتصادی را در توسعه مناطق آزاد خودمان و مناطق آزاد دیگران رعایت نکرده ایم.

خدماتی که اقتصاد ایران به رونق صحرا تفتیده امارات کرده اگر در مناطق خودمان صورت می گرفت آیا باز هم شاهد قدرت نمائی مناطق آزاد این کشورها نسبت به مناطق آزاد کشورمان بودیم.

مگر مناطق آزاد ما همچون سایر مناطق آزاد، مافیت های مالیاتی، مالکیت خارجی، سرمایه گذاری صددرصد خارجی و عوارض های اندک ترانزیتی را ارائه نمی کنند که سرمایه ها به مناطق آزاد کشورهای همسایه کشیده شده است.

علاوه بر این شرایط و مزایا، متخصصان و کارشناسان اقتصادی دنیا معتقدند مناطق آزاد ایران از جایگاهی به مراتب استراتژیک تر و مناسب تر در مثلث تجارت، ترانزیت و توریسم نسبت به مناطق آزاد کشورهای همسایه برخوردار است.

● فقدان زیرساخت ها

در خصوص مناطق آزاد، فقدان زیرساخت ها زمانی به مثابه یک مشکل نمود پیدا می کند که بخواهیم مناطق آزاد کشورمان را با مناطق آزاد کشورهای دیگر مقایسه کنیم. تجربه کشورهای موفق در زمینه مناطق آزاد نشان می دهد که این دولت ها در ایجاد و توسعه زیرساخت های مناطق آزاد جهت جذب سرمایه ها، هزینه های بسیاری کرده اند. دولت چین برای توسعه مناطق آزاد شیامین و های نان به ترتیب ۵/۴ میلیارد دلار و ۵/۳ میلیارد دلار هزینه کرده است.

دولت امارات عربی متحده برای توسع منطقه آزاد جبل علی حدود ۵/۱۳ میلیارد دلار برای زیرساخت ها هزینه کرد. آنچه مسلم است فراهم بودن زیرساخت ها عامل مهمی در جذب سرمایه گذاری های داخلی و خارجی و توسعه مناطق آزاد است به نحوی که توسعه ۵ هزار برابری جبل علی نسبت به پیشرفته ترین منطقه آزاد ایران ناشی از فراهم بودن زیرساخت ها و البته متغیرهای تأثیرگذار دیگر بوده است.

اما مناطق آزاد ایران داستانی متفاوت تر از مناطق آزاد کشورهای موفق دارد. در ایران، دولت مناطقی را که هیچ گونه زیرسات آب، برق و امکانات اولیه ای نداشت به سازمان های مناطق آزاد تحویل داد و رها کرد.

قوانینی هم تصویب شد که مدیریت در مناطق آزاد برعهده سازمان های مناطق آزاد قرار گرفت. اما در این میان سازمان های مناطق آزاد به جای اینکه درگیر موضوع جذب سرمایه ها و توسعه منطقه شوند عملاً درگیر مهیاسازی تأسیسات آب، برق و امکانات اولیه شدند.

مسئله این است که وضعیت عقب ماندگی مناطق آزاد ایران نسبت به مناطق آزاد پیشرفته متغیرهای مختلفی را به عنوان علت این وضعیت به دنبال داشته که عدم مهیا بودن زیرساخت ها یکی از اصلی ترین دلایل است.

آنچه مسلم است نباید فکر کنیم که قافیه را باخته ایم چه مناطق آزاد ایران از چنان استعداد و پتانسیلی برخوردارند که با کمی توجه به راحتی می توانند جایگاه برتر در میان مناطق آزاد به خود اختصاص دهند.

● سرمایه گذاری در مناطق آزاد

چندی پیش شورای بازرگانان ایرانیان مقیم دبی اعلام کرده بود که حاضر است اگر دولت ایران شرایط سهل تری برای سرمایه گذاری حداقل در مناطق آزاد فراهم کند، این سرمایه گذاران به کشورشان بازگردند.

این خواسته در حالی مطرح می شود که براساس تازه ترین آمارهای رسمی منتشره، تا پایان ۳ ماهه نخست امسال میلیاردها دلار از سوی ۴۰۰ هزار دلار ایرانی فقط در دبی سرمایه گذری شده است. جالب تر اینکه اتاق بازرگانی دبی اعلام کرده است که این سرمایه گذاری تا پایان امسال افزایش خواهد یافت. آمار ثبت بیش از ۴۶۰۰ شرکت توسط ایرانیان در دبی را نیز به این وضعیت اضافه کنید. اگر می بینیم که امروزه دبی به عنوان یکی از ۵ منطقه جذاب برای سرمایه گذاری خارجی در دنیا معرفی می شود ناشی از همین سرمایه هاست.

برج های امروز دبی که اعراب به آن می نازند، با پول های ایرانیان قد برافراشته است.

به هر حال برای جذب سرمایه گذاری توجه به موارد زیر ضروری به نظر می رسد:

▪ ثبات سیاست های کلان اقتصادی

▪ تأمین فضای عمومی و زندگی اجتماعی

▪ انتقال بی واسطه تکنولوژی، نرم افزار و سخت افزار

▪ حمایت های پی گیرانه دولت

▪ طراحی الگوهای توسعه در مثلث تجارت، ترانزیت و گردشگری

▪ توجه ویژه به توسعه انسانی

▪ قوانین سهل گیرانه در مناطق آزاد

▪ اجراء و پیاده سازی قوانین تجارت جهانی به عنوان پایلوت

تردیدی نیست که پیاده سازی استراتژی ها و پارامترهای مذکور در فرآیندی تدریجی و توسعه محورانه، وضعیت فعلی مناطق آزاد کشور را به وضعیت مطلوب سوق خواهد داد.