مؤسسه پیام امام هادی (ع)

مؤسسه پیام امام هادی (ع) به مدد توکل، پشتکار، خلاقیت و روحیه تعاون و همکاری پژوهشگران خود، تاکنون تحقیقات و پژوهش های درخور و ارزشمندی را در اختیار مراکز و حوزه های علمی قرار داده که منتخب کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، انتخاب برتر در کتاب سال ولایت و گزینش برتر در کتاب سال حوزه، بخشی از افتخارات علمی و فرهنگی این مؤسسه تحقیقاتی است.

پژوهش و حوزه برای آشنایی بیشتر با روش ها، فعالیت های پژوهشی و اطلاع از کارهای در دست اقدام و برنامه های آینده این مؤسسه، گفت وگویی را با آقای رفیعی پور مدیر مؤسسه انجام داده است که در دیدرس خوانندگان می نهد.

پژوهش و حوزه: در ابتدا از تأسیس مؤسسه و انگیزه ای که باعث شد شما به فکر ایجاد مؤسسه ای تحقیقاتی بیفتید، بگوئید.

از زمان طلبگی علاقه شخصی بنده کارهای تحقیقی بود. پس از اتمام تحصیل و تدریس رسمی در حوزه، تابستان ها مشغول فعالیت های پژوهشی و تحقیقی بودم تا این که در پانزدهم ذی الحجه سال 1412 ه ق مصادف با آغاز سیزدهمین قرن تولد حضرت امام هادی (ع) از طرف آیت الله گلپایگانی(ره) مجلس جشنی در مدرسه فیضیه برگزار شد. در آن مجلس، پیام آیت الله گلپایگانی در مظلومیت امام هادی (ع) و ظلم و جوری که باعث شد آن حضرت نتوانند به نحو مطلوب علوم خودشان را به جامعه منتقل کنند، قرائت شد.

بنده در آن مجلس شدیدا متأثر شدم و نگرانی ام نسبت به مظلومیت ائمه(ع) به خصوص امام هادی، امام جواد و امام حسن عسگری (ع) بیشتر شد و از همان مجلس با خود عهد کردم، مؤسسه ای به نام امام دهم(ع) تأسیس کنم و زیر پرچم و نام امام هادی (ع) به فعالیت های پژوهشی بپردازم.

بدین ترتیب، مؤسسه ای به نام مبارک امام هادی (ع) تأسیس شد و از آن زمان تاکنون شرمنده الطاف غیبی امام هادی (ع) هستم.

پژوهش و حوزه: نخستین کار تحقیقاتی که در مؤسسه امام هادی (ع) شروع کردید، چه بود؟

از ابتدا نیت کردیم آنچه که به نفع اسلام است اعم از تألیف، ترجمه و احیای تراث کار شود. البته علاقه شخصی بنده تحقیق و پژوهش روی متون و ریشه ها بود. برای همین، در ابتدا به فکر تهیه نسخه های خطی اصول اربعة مأة و احیای آن ها بودیم که یکی از بزرگان حوزه به من گفت: «با توجه به مشکلات و صرف وقت زیادی که برای پیدا کردن نسخه های خطی اصول اربعة مأة لازم است، در حال حاضر روی دو کتاب المقنع و الهدایة (تألیف شیخ صدوق ) کار کنید؛ زیرا حوزه های علمی نیاز شدیدی به آن ها دارند. بنده نیز پذیرفتم.

باید این نکته را یادآوری کنم، سبک کار ما روی این دو کتاب، روش تحقیقاتی معمول نبود که نسخه مورد تحقیق را با یک یا چند نسخه دیگر مقابله، تصحیح و تحقیق می کنند.

در مورد کتاب های المقنع و الهدایة از دورانی که بنده در دروس خارج حاضر می شدم، می دیدم که اساتید و علما عبارت المقنع و الهدایة و النهایة و همچنین المقنعة شیخ مفید را به عنوان حدیث تلقی می کنند. اگر چه نمی گویند مدرک این حدیث و عبارت کجا است. مثلاً اگر کتاب مستدرک الوسایل را نگاه کنید می بینید چنین نقل کرده است: «روایت صدم قال الصادق (ع) . . . . . و روایت یکصد و یک المقنع و روایت یکصد دو قال الباقر (ع) و روایت یکصد و سه الهدایة». این، نشان می دهد عالم بزرگواری مانند محدث نوری همه این ها را به مثابه روایت فرض کرده است.

این اعتقاد که عبارت کتب مذکور به مثابه روایت است، از ابتدای دروس خارج برای بنده دغدغه ای بود و در عین حال تحقیق و پژوهش برای اثبات آن امری شیرین. برای این کار نسخه های المقنع و الهدایة با چندین نسخه خطی مقابله و سپس تمام عبارات این دو کتاب، با روایت مناسب در آن باب جست وجو شد؛ به گونه ای که برخی مواقع به علت نبود روایت در باب مناسب آن، به احتجاجات مراجعه می شد. سرانجام پس از پنج سال کوشش، کار به نتیجه رسید و کتاب المقنع عرضه گردید.

پژوهش و حوزه: روش تحقیقی شما به چه صورت بود؟ آیا گروهی کار می کردید یا به صورت انفرادی؟

در ابتدا به اتفاق دو نفر از دوستان کار می کردیم؛ چون برخی کارها مثل مقابله به تنهایی ممکن نیست و علاوه برآن، گستردگی کار از توان فرد خارج بود. بعدا کارها گسترده تر شد و گروه های پژوهشی تشکیل شد که در حال حاضر نزدیک 15 نفر محقق همکاری دارند.

پژوهش و حوزه: چه گروه های پژوهشی در حال حاضر فعال هستند و چه محورهایی مورد تحقیق است؟

گروه فقه و حدیث یکی از بخش های مؤسسه است و دو کتاب المقنع و الهدایة ازکارهای این بخش است. این دو کتاب بسیار مورد توجه قرار گرفت؛ زیرا زمانی که المقنع برای چاپ آماده شد، به ما گفته می شد بیشتر از دوهزار نسخه چاپ نکنید؛ چون کتاب تخصصی است و خریدار زیادی ندارد؛ اما سه هزار و پانصد نسخه چاپ کردیم و در سه ماهه اول همه نسخه ها به فروش رفت و در حال حاضر نایاب است. البته قصد داریم آن را با برخی اصلاحات و تغییرات، مجددا چاپ و منتشر کنیم.

از کارهای دیگر این گروه،النهایة شیخ طوسی (ره) است که به روش المقنع و الهدایة در دست پژوهش است و اگر موفق شویم در طول ده سال(7 سال آن گذشته) به پایان ببریم زمان مناسبی است. کار دیگری که در این بخش در حال انجام است تحقیق روی المقنعة شیخ مفید(ره) است.

یکی از بخش های دیگر مؤسسه، گروه حدیث است. در این گروه احادیث معتبر و صحیح السندی که مورد نیاز همگانی است، انتشار می یابد؛ مثل چاپ و نشر چهل حدیث معتبر درباره روزه با نام انوار درخشان، چهل حدیث معتبر در پند و اندرز با عنوان انوار هدایت و انتشار خطبه های حضرت زهرا (س)، ام کلثوم و فاطمه بنت الحسین با عنوان چشمه سار کوثر.

از بخش های دیگر مؤسسه، گروه امام مهدی (عج) است که پژوهش هایی را درباره امام زمان (عج) و علائم ظهور در دست انجام دارد. یکی از کارهایی که در این گروه تحقیق و منتشر شده، منتخب انوار المضیئة تألیف علامه نیلی است که در سال 1379 کتاب ممتاز حوزه علمیه و در سال 1380 کتاب برتر سال ولایت شناخته شد.

گروه ادعیه و مزار از دیگر بخش های مؤسسه است که تدوین موسوعة زیارات المعصومین یکی از کارهای در حال انجام آن است. این موسوعه دارای پنج جلد خواهد بود که جلد اول آن، درباره زیارت های پیغمبر اکرم (ص)، حضرت زهرا (س) و ائمه بقیع است. جلد دوم به زیارت های امیرالمؤمنین و جلد سوم به زیارت های امام حسین (ع) و جلد چهارم به زیارت های عسکریین، امام رضا (ع) و امام زمان (عج) اختصاص دارد. جلد پنجم زیارت های جامعه زیارت های امامزادگان معتبر و برخی اهل قبور و فهرست واره ای فنی را در بردارد. البته با توجه به گستردگی زیارت های جلد پنجم، ممکن است جلد ششم نیز افزوده شود.

پژوهش و حوزه: پیشرفت کار این بخش چقدر است و این موسوعه چه زمانی عرضه خواهد شد؟

جلد اول، دوم و سوم به همراه فهرست های فنی آن ها تمام شده و مشغول فهرست نویسی جلد چهارم هستیم. جلد پنجم نیز در مرحله غلط گیری و تصحیح متن است که امیدواریم به زودی برای تهیه فهرست آماده شود.

پژوهش و حوزه: به نظر می رسد رویکرد شما در نوشتن مقدمه برای آثار پژوهشی قدری متفاوت باشد، به گونه ای که برخی مقدمات کتاب های شما، یک کار پژوهشی مستقل به نظر می آید. در این ارتباط توضیح دهید و این که چه میزان مورد توجه واقع شده است؟

به خاطر دارم کتاب الهدایة حدود یک سال بود که آماده شده بود؛ اما به دلیل مقدمه به چاپخانه ارسال نشد؛ زیرا تصور می کردم مقدمه های نگاشته شده برای کتاب ها معمولاً مشترک و فاقد مطلب جدید و در خور توجهی است. بنابراین، با وسواس بیشتری به آن نگاه می کردم و در مدت یک سالی که کتاب با تأخیر چاپ شد، مقدمه ای با دویست و سی صفحه آماده و تمام مشایخ صدوق و تلامذ و رحلات و . . . بررسی و در هر باب مطالب نو و قابل توجهی برای تحقیق فراهم شد.

یکی از کارهای زیبایی که در المقنع و الهدایة ثابت شد و در النهایة و المقنعة نیز با توجه به پیش نویسی که تهیه شده، امیدوارم ثابت شود، اثبات قول اساتید و بزرگانی است که قائل بودند متون این کتاب ها هم فقه است و هم حدیث. چنانچه موفق شویم این ادعا را ثابت کنیم، اختلافات بسیاری که از قرن ها پیش بین علما وجود داشته و عده ای این متون را فقط فقهی و برخی دیگر فقهی روایی قلمداد می کرده اند ، خاتمه می یابد. در مقدمه کتاب الهدایة چهار ثمره فقهی و اصولی نیز برای آن ذکر کرده ایم که ذیل باب «اقوال القدما فی کتبهم الفقهیة خبر او فی معنی الخبر» قول آیت الله بروجردی را آورده و سپس چهار ثمره فقهی و اصولی برای آن برشمردیم.

همچنین در این مقدمه، برخی شیوخ به تعداد شیوخی که قبلاً ذکر شده بود، افزوده و ثابت شد بسیاری از این شیوخ، با سایر شیوخ یکی هستند. این مطلب دارای ثمره علمی و رجالی فراوانی است. از جمله این که فلان شیخ تاکنون مجهول بوده ولی در حال حاضر موثق شده است.

یکی از ثمرات دیگر مقدمه، معرفی شاگردان شیخ است. تا قبل از کار ما بیست و هفت نفر معرفی شده اند که به طور مستقیم از شیخ صدوق (ره) روایت نقل کرده اند؛ اما پس از یک فعالیت فشرده و بررسی کتاب هایی که از زمان شیخ تا قرن های بعد به دست ما رسیده، موفق شدیم تعداد شاگردان و راویان مهم شیخ را به چهل و سه نفر برسانیم و این برای اهل تحقیق و پژوهش کار نو و تازه ای بود.

کار دیگری که در مقدمه الهدایة انجام دادیم، استخراج سفرهای شیخ صدوق از گفته هایش بود؛ مثلاً در بیان فلان حدیث، شیخ می گوید که این حدیث را در سال فلان و از فلان شیخ در نیشابور نقل می کنم یا در سال فلان در ماورالنهر یا در بغداد یا در کوفه نقل می کنم. بدین ترتیب، برای اولین بار سفرهای شیخ از کلام و عبارت ایشان استخراج گردید که کاری بدیع بود.

موضوع دیگری که در مقدمه روی آن پژوهش کردیم، استخراج اسامی بسیاری از کتاب های شیخ و معرفی آن ها از داخل کتاب های شیخ بود. یکی از ثمرات این کار این بود که موارد اختلافی روشن شد؛ مثل این که آیا «اکمال الدین» صحیح است یا «کمال الدین» که از کلام خود شیخ معلوم شد نام گذاری او کمال الدین بوده است؛ زیرا خود صدوق چند بار در مقدمه و در حرف «کاف» کمال الدین گفته است و در جایی که ثابت شود خود مؤلف در چند مورد آن را ذکر کرده، معلوم می شود همان صحیح است؛ اما در عین حال، اقوال مخالف (مثلاً در مورد اکمال الدین) را هم بدون نقد ذکر کرده ایم که مسلما خواننده با مقایسه دو مورد به حقیقت پی می برد.

پژوهش و حوزه: در تحقیق شما هیچ گونه موارد اختلافی نیز پیدا نشد؟

پس از اتمام کار المقنع، جست وجو کردم ببینم چند درصد را ما موفق نشده ایم ثابت کنیم. نتیجه بررسی نشان داد در حدود یک یا دو درصد. البته نه این که نتوانسته باشیم ثابت کنیم بلکه چون روایت «مثل» یا با «تفاوت یسیر» پیدا نکردیم، ثابت نشده است که آن را هم با «انظر» ارجاع دادیم و در ذیل آن چند روایت ذکر کرده ایم که خواننده وقتی آن روایت ها را می خواند متوجه می شود که این روایت ها، همان عبارتی است که مرحوم صدوق نوشته است و نشان می دهد عبارت ایشان، کاملاً از روایات گرفته شده است.

پژوهش و حوزه: یکی از پژوهش های در دست اقدام شما، تدوین موسوعه زیارات معصومین(ع) است. چه انگیزه های در تدوین آن دارید؟ ویژگی آن چیست؟

زیارت ها مانند دعاها اقیانوسی از معارف اسلامی است . ما پس از قدری تحقیق و پژوهش متوجه شدیم که متن تصحیح شده ای که اهل تحقیق به آن استناد کنند، یا اصلاً موجود نیست یا بسیار محدود است. به این دلیل تصمیم گرفتیم با تصحیح و تحقیق زیارت ها، برخی علوم را از آن ها استخراج کنیم. در این کار سعی شده زیارت های هر معصوم دارای چند باب باشد: یک باب، ترجمه یا خلاصه ای از زندگی معصوم. باب دوم فضایل شهری که معصوم در آن مدفون است و فضایل موضع قبر معصوم و در باب دیگر فضایل زیارت معصوم، اوقات و آداب زیارت، آداب بعد از زیارت و وداع آمده است. البته در لابه لای زیارت های معصومین (ع) برخی مشاهد مشرفه نیز معرفی شده اند.

در ابتدای هر باب نیز، روایت های چهارده معصوم(ع) را به ترتیب از پیامبر اکرم(ص) تا حضرت مهدی(عج) ذکر کرده ایم.

در این پژوهش معلوم شد، بسیاری از زیارت ها روایت خود معصوم(ع) است که ما آن را برای هر معصوم(ع) در بابی مستقل ذکر کرده ایم. همچنین آنچه را که به صورت زیارت غیر روایی است و ممکن است علما بدون بیان سند ذکر کرده باشند یا تألیف خود آن ها باشد، با عنوان «ما ورد من طرق اخری» در ذیل هر باب آورده ایم. با این روش به راحتی می توان دریافت که متون زیارت ها مسند با غیر مسند چه اندازه تشابه و تطابق دارند.

پژوهش و حوزه: آیا این تحقیق در مورد زیارت های امامزادگان معتبر نیز انجام گرفته است؟

ما قصد داریم بعد از اتمام موسوعه زیارات معصومین(ع)، نسبت به برخی زیارت های امامزادگان مشهور مثل حضرت معصومه (س) در قم، امامزاده سید محمد در سامرا و حضرت عبدالعظیم حسنی در ری کاری صورت دهیم. البته برنامه کاری ما تحقیق روی مدارک قبل از زمان مجلسی است.

پژوهش و حوزه: در ارتباط با کتاب منتخب الانوارالمضیئة که در سال 1379 کتاب برتر حوزه و در سال 1380 کتاب ممتاز ولایت شناخته شد، توضیح دهید. چه ویژگی هایی باعث انتخاب این اثر شد؟

افتخار اصلی بنده و همکارانم این است که این کتاب، مورد توجه امام زمان (عج) واقع شده باشد. در عین حال از برگزار کنندگان و داوران و مسئولان حوزه و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تشکر می کنم.

بهتر است به برخی ویژگی های این کتاب، از قول داوران کتاب سال اشاره کنم: دقت در تصحیح، ذکر منابع و مآخذ و آدرسی که روایت از آن نقل شده، ذکر مدارک و منابع اهل سنت به صورت علمی به گونه ای که اگر محقق و اندیشمند بی طرفی آن ها را مطالعه می کرد، به این نتیجه می رسید همان «مهدی» که شیعه به عنوان منجی به آن معتقد است، در منابع و مدارک اهل سنت نیز به عینه موجود است.

ویژگی دیگر این تحقیق، دسترسی به تنها نسخه منحصر به فرد الانوارالمضیئة بود که پس از جست وجوی فراوان در کتابخانه های داخل و خارج از کشور به دست رسید و ما توانستیم با استفاده از این نسخه و سه نسخه دیگر، مقابله و تصحیح خوب و عالم پسندی ارائه کنیم.

پژوهش و حوزه: آیا علت خاصی باعث شد که شما این کتاب را برای تحقیق انتخاب کنید؟

در روزهایی که مشغول کار روی المقنع و الهدایة بودیم، یکی از علما نسخه نفیسی از کتاب منتخب الانوارالمضیئة را که از هند آورده بود، به من داد و پیشنهاد کرد روی آن کار کنیم. در ابتدا خواستم به علت مشغله زیاد عذرخواهی کنم؛ اما با لطف حضرت حجت (عج) به خود آمدم و فورا کتاب را گرفتم و از دوستانی که در خارج از کشور بودند درخواست کردم نسبت به یافتن نسخه اصلی آن جست وجو کنند. در داخل هم تلاش زیادی کردیم تا این که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، نسخه ی منحصر به فردی از کتاب موجود به دست آوردیم.

پژوهش و حوزه: یکی از کارهای شما در این کتاب، نوشتن زندگی علامه نیلی است. لطفا در این رابطه بیشتر توضیح دهید؟

پس از آن که اصل تحقیق روی این کتاب را توفیق الهی می دانم و بنده و همکارانم بسیار از آن لذت بردیم، نوشتن زندگی علامه نیلی و مطالعه در زندگی ایشان انصافا لذت دوم من در این کار بود. علامه نیلی از بزرگان شیعه اما بسیار گمنام است. ایشان استاد ابن فهد حلی بود که بسیار مشهور و اهل معنا بوده است.

این بررسی نشان داد در آثار کتاب شناسی، با کتاب این بزرگوار برخورد خوبی نشده است و معرفی هایی که از آن صورت گرفته، بسیار ناقص و محدود بوده است. بنده بسیار خرسندم که نام این عالم بزرگ احیا شد.

نکته دیگری که در مقدمه این کتاب ثابت کرده ایم این است که آنچه در دست ما است تنها یک جلد از چند جلد انوار المضیئة است که دربردارنده مباحث توحید، نبوت، امامت و برخی علوم قرآنی است. بخش امامت دو فصل مستقل داشته که یک فصل آن، مربوط به شرایط عام امام بوده است و فصل دوم، دوازده فصل مربوط به دوازده امام داشته است و این منتخب الانوارالمضیئة موجود، در واقع منتخبی از فصل دوازدهم باب امامت آن کتاب بزرگ است که در حال حاضر یک جلد از آن موجود و بقیه در دست نیست. بنابراین، الانوارالمضیئة در حقیقت یک موسوعه بوده است.

پژوهش و حوزه: یکی از پروژه های تحقیقاتی شما، کار روی کتاب المقنعة شیخ مفید است.در این رابطه توضیح بفرمایید.

پس از چاپ المقنع و الهدایة و اثبات روایت بودن عبارات آن ها، این کار بسیار مورد توجه و استقبال مراجع و علما قرار گرفت. پس از انتشار کتاب المقنع، با وجودی که به کار الهدایة و النهایة شیخ طوسی مشغول بودیم، تحقیق روی این کتاب را هم آغاز کردیم و الان عبارات مقنعة به عنوان تخریج علمی در پیش نویس انجام شده است. البته علی رغم داشتن نسخ بسیار خوبی از المقنعة هنوز به دنبال نسخه ناب و منحصر به فردی از آن هستیم. همان طور که می دانید تهذیب شیخ طوسی در شرح المقنعة مفید است؛ اما توضیحات شیخ در برخی موارد اندک است. به علاوه شیخ طوسی در مقام اثبات روایت بودن فتاوای شیخ مفید نبوده است؛ ولی ما به دنبال اثبات آن هستیم که فتاوای شیخ مفید در المقنعة و عبارات آن، روایت است.

پژوهش و حوزه: یکی از دغدغه های حال حاضر فعالیت های پژوهشی بی اطلاعی مراکز از کارهای یکدیگر و در نتیجه انجام برخی کارهای تکراری است. با توجه به توان و بودجه کلانی که این گونه تحقیقات نیاز دارند، شما چگونه از انجام یک کار پژوهشی مشابه مطلع می شوید و چه اقداماتی برای جلوگیری از انجام این قبیل کارها، اتخاذ می کنید؟

بنده ازابتدای فعالیت مؤسسه و در حد توان این کار را انجام داده ام. یادم هست زمانی که می خواستم کار روی المقنع و الهدایة را شروع کنم، از مؤسسات فعالی مثل جامعه مدرسین، مؤسسه آل البیت (ع) و برخی مراکز دیگر حتی از برخی بزرگان و مطلعان سؤال کردم آیا کسی را سراغ دارند که روی این دو کتاب به این سبک تحقیق کرده باشد؟ نتیجه تفحص نشان داد کسی تحقیقی انجام نداده است.

در مورد المقنع و کارهای دیگر هم تقریبا مطمئن شده ایم که به روش این مؤسسه، کاری صورت نمی گیرد. حتی در مورد نهایة که توسط جامعه مدرسین کار شد و به نام نهایه و نکته های آن چاپ گردید، ماهیت کار متفاوت است.