بانک مقالات زبان و ادبیات فارسی

 ضبط عبارت هاي فعلي ضميردار در فرهنگ هاي فارسي همواره با مشكلاتي همراه بوده است. كاربرد ضمير در اين عبارت ها چنان گوناگون است كه، اگر در مدخل موبوط به هر عبارت اطلاعات لازم در خصوص آن به نوعي ذكر نشود، هم از دقت علمي فرهنگ كاسته مي شود و هم مراجع، خاصه مراجع خارجي، در كاربرد درست عبارت دچار مشكل مي گردد. مثلا كاربرد ضمير «خود» در دو عبارت پاي قول خود ايستادن و خود را باختن بسيار متفاوت است: در اولي، به جاي ضمير مشترك خود، مي توان از ضمير شخصي متصل استفاده كرد (مثلا «من پاي قولم ايستاده ام»)؛ اما، در دومي، به جاي ضمير مشترك از هيچ ضمير ديگري نمي توان استفاده كرد، يعني مثلا فقط مي توان گفت: «من خودم را باختم»، اما هرگز نمي توان گفت: «من من را باختم» يا «منم را باختم». ديگر آن که استفاده از ضمير شخصي منفصل در عبارت فعلي اول نيز باعث غير دستوري شدن آن مي گردد: «من پاي قول من ايستاده ام». در مثالي ديگر به كاربرد ضمير در دو عبارت «چيزي را از گلوي كسي بريدن» و « گلوي خود را پاره كردن» توجه كنيد: در اولي، به جاي ضمير مبهم كسي، هم مي توان از ضمير شخصي منفصل استفاده کرد (مثلا «اين لقمه را از گلوي تو نمي برند») هم از ضمير مشترك (مثلا «از گلوي خودش بريد كه بچه اش را بزرگ كند»). اما، در دومي، علاوه بر ضمير مشترك خود، فقط از ضمير شخصي متصل مي توان استفاده كرد (مثلا «گيرم گلويم را پاره مي كردم، مگر کسي صدايم را مي شنيد!»)، يعني، در اين جا نيز، هرگز نمي توان از ضمير منفصل استفاده كرد و مثلا گفت: « گيرم گلوي من را پاره مي كردم...». بنابراين، چگونگي كاربرد ضمير در عبارت هاي فعلي فارسي از جمله اطلاعاتي است كه بايد در فرهنگ هاي فارسي در اختيار مراجع گذاشته شود.

در اين مقاله، ابتدا به توصيف دستوري كاربردهاي ضمير در عبارت هاي فعلي و گروه بندي عبارت هاي فعلي بر اين اساس مي پردازيم و، سپس، در بخش دوم مقاله، چند فرهنگ فارسي را از اين حيث بررسي و ارزيابي مي كنيم.

 نسخه قابل چاپ