پرسش و پاسخ های اعتقادی

شفاعت از دیدگاه قرآن

در پاسخ به پرسش شما  ابتدائا به موارد کاربرد شفاعت اثباتا و نفیا در قرآن و مفهوم آن از حیث لغت،عرف و قرآن وسپس به ضوابط آن از نظر قرآن و روایات پرداخته وبعد اشکال شمارا بررسی خواهیم کرد.

یکی از مزایایی که خداوند متعالی به مومنان, اختصاص داده، این است که اگر شخصمومن، ایمان خودش را تا هنگام مرگ حفظ کند و مرتکب گناهانی نشود که سلب توفیق و سوءعاقبت و سرانجام شک و تردید یا انکار و جحود را به بار می آورد, و در یک جمله«اگربا ایمان از دنیا برود»به عذاب ابدی, مبتلاً نخواهد شد. گناهان کوچکش به واسطهاجتناب از کبائر, بخشوده می شود و گناهان بزرگش به وسیله توبه کامل و مقبول،آمرزیده می گردد, و اگر موفق به چنین توبه ای نشد، تحمل گرفتاریها و مصائب دنیا بارگناهانش را سبک می کند و سختیهای برزخ و مواقف آغازین رستاخیز، ناخالصیهایش را میزداید و اگر باز هم از آلودگیهای گناهان، پاک نشد، به وسیله شفاعت که تجلیبزرگترین و فراگیرترین رحمت الهی در اولیاء خدا به ویژه رسول اکرم و اهل بیت کرامش(ع) می باشد ـ از عذاب دوزخ نجات خواهد یافت.[i]

بر حسب روایات فراوان«مقاممحمود»[ii]که در قرآن کریم به رسول اکرم (ص) وعده داده شده همین مقام شفاعت است ونیز آیه شریفه:

«وَ لَسَوْفَ یُعْطیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی»[iii]

 و همانا پروردگارت (آنقدر) به تو عطا خواهد کردکه خشنود شوی، اشاره به آمرزش الهی است که به وسطه شفاعت آن حضرت شامل حال کسانیکه استحقاق دارند، می شود.

مفهوم شفاعت:                    

شفاعت که از ریشه«شفع»به معنای«جفت»گرفته شده درمحاورات عرفی بدین معنی به کار می رود که شخص آبرومندی از بزرگی بخواهد که از کیفرمجرمی درگذرد یا بر پاداش خدمتگزاری بیفزاید. و شاید نکته استعمال واژه شفاعت دراین موارد، این باشد که شخص مجرم به تنهایی استحقاق بخشودگی را ندارد یا شخصخدمتگزار به تنهایی استحقاق افزایش پاداش را ندارد ولی ضمیمه شدن و جفت شدن درخواست«شفیع»چنین استحقاقی را پدید می آورد

مشرکان برای جلب توجه خدای بزرگ یامصونیت از خشم وی دست به دامن خدایان پنداری می زدند و به پرستش فرشتگان و جنیان وکرنش در برابر بتها و تندیسها می پرداختند و می گفتند:

«هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللّهِ »[iv]

اینان شفیعان ما نزد الله هستند.

و نیز میگفتند:

«ما نَعْبُدُهُمْ إِلاّ لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللّهِ زُلْفی»[v]

 اینان را پرستش نمی کنیم، جز بهاین منظور که قرب و منزلتی برای ما نزد الله تحصیل کنند.

و قرآن کریم در مقام ردچنین پندارهای جاهلانه ای می فرماید:

«لَیْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفیعٌ»[vi]

(و در قیامت) جز خدا ، نه یاوری دارند ، و نه شفاعت کننده ای.

ولی باید توجه داشت که نفی چنان شفیعان و چنین شفاعتی به معنای نفی مطلق شفاعتنیست و در خود قرآن کریم آیاتی داریم که«شفاعت باذن الله»را اثبات، و شرایطشفیعان و نیز شرایط کسانی که مشمول شفاعت، واقع می شوند را بیان فرموده است و درحقیقت، فرق بین اعتقاد به شفاعت صحیح و شفاعت شرک آمیز، همان فرق بین اعتقاد بهولایت و تدبیر باذن الله و ولایت و تدبیر استقلالی است .

واژه شفاعت گاهی به معنای وسیع تری به کار می رود و شامل ظهور هر تاثیر خیریدر انسان به وسیله دیگری می شود چنان که پدر و مادر نسبت به فرزندان و گاهی بالعکس،یا آموزگاران و ارشادگران نسبت به شاگردانشان و حتی موذن نسبت به کسانی که باصدای اذان او به یاد نماز افتاده و به مسجد رفته اند شفاعت می کنند و در حقیقت،همان اثر خیری که در دنیا داشته اند به صورت شفاعت و دستگیری در قیامت، ظاهر میشود.

ضوابط شفاعت

همان گونه که اشاره شد شرط اساسی برای شفاعت کردن و شفاعت شدن،اذن الهی است چنان که در آیه 255 از سوره بقره می فرماید:

«مَنْ ذَا الَّذی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ»

 کیست که بدون اذن خدا نزد او شفاعتکند؟

و در آیه 3 از سوره یونس می فرماید:

 «ما مِنْ شَفیعٍ إِلاّ مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ»

هیچ شفاعت کننده ای نیست مگر بعد از اذن الهی.

و نیز در آیه 109 از سوره طه می فرماید:

«یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلاً»

در آن روز،شفاعت سودی نبخشد مگر برای کسی که خدای متعال به او اذن داده و سخنش را پسندیدهباشد.

و در آیه 23 از سوره سبا می فرماید:

«وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلاّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ»

و شفاعت نزد او سودی نبخشد جز برایکسی که مشمول اذن الهی باشد.

از این آیات، اجمالاً شرط اذن الهی ثابت می شود ولیمتعرض ویژگیهای ماذونین نمی شود، اما از آیات دیگری می توان شرایط روشن تریبرای طرفین به دست آورد. از جمله در آیه 86 از سوره زخرف می فرماید:

«وَ لا یَمْلِکُ الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلاّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقّ‏ِ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ »

وکسانی را که جز خدا می خوانند مالک شفاعت نیستند (و هیچ کس مالک شفاعت نیست) مگرکسی که به حق شهادت دهد و دارای علم باشد.

شاید منظور از«من شهد بالحق»شهداءاعمال باشند که به تعلیم الهی از اعمال و نیات بندگان، اطلاع دارند و می توانند بهکیفیت ارزش رفتار آنان شهادت بدهند. چنان که از تناسب حکم و موضوع می توان استفادهکرد که شفیعان باید دارای چنان علمی باشند که صلاحیت اشخاص را برای شفاعت شدن،تشخیص دهند، و قدر متیقن از کسانی که واجد این دو شرط هستند حضرات معصومین (ع) میباشند.

از سوی دیگر،از آیاتی استفاده می شود که شفاعت شوندگان باید مورد رضایتالهی باشند، چنان که در آیه 28 از سوره انبیا می فرماید:

«وَ لا یَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضی»

 شفاعت نمی کنند جز برای کسی که (خدا) او راپسندیده باشد.

و در آیه 26 از سوره نجم می فرماید:

«وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنی شَفاعَتُهُمْ شَیْئًا إِلاّ مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی»

 چه بسا فرشتگانی در آسمانها که شفاعتشان کارساز نیست مگر بعد از آن کهخدا برای هر کس بخواهد و بپسندد اذن دهد.

روشن است که منظور از اینکه شفاعتشونده مورد رضایت الهی باشد، این نیست که تمام اعمالش پسندیده باشد وگرنه نیازی بهشفاعت نبود، بلکه منظور، مرضی بودن خود شخص از نظر دین و ایمان است چنان که درروایات به همین صورت، تفسیر شده است.

از طرف دیگر، در آیاتی چند، خصلتهای کسانیکه مشمول شفاعت نمی شوند بیان شده است مانند آیه 100 از سوره شعرا که از قول«مشرکان»می فرماید:

«فَما لَنا مِنْ شافِعینَ»

 افسوس که امروز شفاعت کنندگانی برای ما وجود ندارد، و در سوره مدثر از آیه 40 تا 48 آمدهاست که از علت به دوزخ رفتن مجرمین، سوال می شود و آنان در پاسخ، خصلتهایی مانندترک نماز[vii]و کمک نکردن به بینوایان و تکذیب روز جزا را بر میشمرند، آن گاه میفرماید:«فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشّافِعین»

 از این رو شفاعت شفاعت کنندگان به حال آنها سودی نمی بخشد. از این آیات استفاده می شود که مشرکان ومنکرین قیامت که خدا را عبادت نمی کنند و به بندگان نیازمندش کمک نمی رسانند و پایبند  به اصول صحیحی نیستند، هرگز مشمول شفاعت نخواهند شد .

و با توجه به اینکه استغفارپیامبر اکرم (ص) در دنیا هم نوعی شفاعت به شمار می رود و استغفار آن حضرت دربارهکسانی که حاضر نیستند از او درخواست استغفار و شفاعت کنند قبول نمی شود[viii]، می تواناستفاده کرد که منکر شفاعت هم مشمول شفاعت، واقع نمی شود چنان که همین مضمون درروایات هم آمده است.[ix] 

حاصل آن که: شفیع مطلق و اصلی باید علاوه بر ماذونیت ازطرف خدای متعال، خودش اهل معصیت نباشد و قدرت ارزیابی مراتب اطاعت و عصیان دیگرانرا داشته باشد و پیروان راستین چنین کسانی می توانند در پرتو او، مراتب نازل تری ازشفاعت را داشته باشند چنان که چنین پیروانی در زمره شهدا و صدیقین محشور می شوند[x]و از سوی دیگر، کسی لیاقت دارد که مورد شفاعت قرار گیرد  که علاوه بر اذن الهی، ایمان راستین بهخدا و پیامبران و روز رستاخیز و آنچه خدا بر پیامبرانش نازل فرموده و از جمله حقانیت شفاعت، داشته باشد و این ایمان را تا پایان عمر، حفظ کند.

اشکالات و شبهات  مطرح شده :

1ـ لازمهصحت شفاعت، این است که خدای متعال، تحت تاثیر شفاعت کنندگان قرار گیرد یعنی شفاعتایشان موجب مغفرت ـ که فعل الهی است ـ بشود.

جواب: پذیرفتن شفاعت به معنای تحتتاثیر قرار گرفتن نیست، چنان که قبول توبه و استجابت دعا نیز چنین لازمه نادرستیندارد، زیرا در همه این موارد، کارهای بندگان موجب آمادگی برای پذیرش رحمت الهی می شود و به اصطلاح«شرط قابلیت قابل است نه شرط فاعلیت فاعل»

2 - لازمه شفاعتاین است که شفاعت کنندگان، مهربانتر از خدای مهربان باشند! زیرا فرض این است که اگرشفاعت آنان نمی بود گنهکاران مبتلا به عذاب می شدند یاعذابشان دوام می یافت.

جواب: دلسوزی و مهربانی شفاعت کنندگان پرتوی از رحمت بی پایان الهی است، و به دیگر سخن:شفاعت، وسیله و راهی است که خدای متعال خودش برای آمرزش بندگان گنهکارش قرار داده، در حقیقت، تجلی و تبلور بالاترین رحمتهای اوست که در بندگان شایسته و برگزیده اشنمایان می شود چنان که دعا و توبه نیز وسایل دیگری هستند که او برای قضای حوائج وآمرزش گناهان، قرار داده است.

برای کسب اطلاعات بیشتر رجوع کنید به:  ترجمه تفسیر المیزان ج 1و ج17.