پرسش و پاسخ های اعتقادی

معنی توسل با توجه به امر به درخواست از خدا در قرآن و بررسی روایی بعضی از ادعیه

هرگز نباید در حاجت خواستن کسی را هم ردیف خداوند قرار داد. اما این امر هیچ منافاتی با مسأله توسل ندارد. به عبارت دیگر، در آموزه توسل در مکتب تشیع، بر این نکته تاکید می­شود که غیر از خداوند همه بنده­ خدا و نیازمند و فقیرند، چه انسان­های عادی و چه انبیاء و اولیاء و تنها از آنجا که انبیاء و اولیاء (در میان انسان­ها) در پیشگاه خداوند متعال از مقام ویژه­ای برخوردارند، به آنها توسل می­شود و بنابراین حتی اگر از آنان حاجتی هم خواسته شود، تنها به این عنوان است که واسطه میان انسان و خداوند هستند و نه چیز بیشتر. در فرهنگ شیعه، فرد متوسل از عمق وجود خود معتقد است که همه امور بدست خداوند است و اوست که بالاصاله همه حاجات را بر می­آورد.

البته ذکر این نکته نیز ضروری است که عده­ای از علما بر این باورند که در دعا، بهتر آن است که انبیاء و اولیا واسطه قرار گیرند اما حاجت از خداوند خواسته شود. اما همین عده صریحاً می­گویند که حتی در جایی که حاجت از اولیا خواسته شود، از آنجا که به آن­ها نگاه استقلالی صورت نمی­گیرد، اشکالی ندارد.

اما در باره روایاتی که در آنها توسل سفارش شده است درست است که دسته­ای از احادیث، جعلی و مخدوش است،اما باید اذعان کرد که احادیث از منابع اصلی استنباط احکامند و از طرفی راه تشخیص صحیح از ناصحیح آنها نیز نخست بررسی سند آن و سپس بررسی دلالت آن است.

ب- از مباحث اصولی و حدیثی، بحث تواتر است. به این معنی که اگر گروهی که تعدادشان به حدی باشد که خبرشان موجب اطمینان شود و از طرفی بدانیم تبانی بر کذب نداشته­اند، خبری را برای ما نقل کنند، آن خبر کاملا مورد یقین خواهد بود و در چنین مواردی حتی بررسی سند نیز نیازی نیست چون وقتی یقین به صدور روایتی از امام پیدا شد، دیگر بررسی سند آن معنی ندارد. البته باید توجه داشت که بحث تواتر در امور روزمره ما نیز فراوان وجود دارد. به عنوان مثال ما هرگز در زمان کودتای 28 مرداد 1332 حضور نداشته­ایم اما از آنجا که این واقعه به تواتر برای ما نقل شده است، به اصل وقوع آن یقین داریم، بدون آنکه بررسی کنیم چه کسانی و با چه اهدافی این حادثه را نقل کرده­اند. دعاهایی مانند دعای توسل، زیارت عاشورا، دعای فرج، نماز استغاثه به حضرت زهرا از مواردی هستند که به حد تواتر در منابع حدیثی نقل شده اند.

ج- به این نکته نیز باید توجه داشت که کسانی که احادیث را در کتاب­های حدیثی جمع آوری کرده اند، خود دانشمندان فرهیخته­ای بوده­اند، از آنجا که در مسائل فقهی و فروع دین، صدور روایت از امام اهمیت فراوانی داشته است، همّ و غم آنها در خصوص این روایات، بیان تمام سند است، اما نسبت به ادعیه باید گفت که از آنجا که در مواردی، با مطالعه متن دعا می­توان پی برد که این متن را یک معصوم گفته است و نمی­توان آنرا به غیر معصوم نسبت داد، نویسندگان کتب حدیثی در بعضی از موارد سند ادعیه را حذف کرده­اند، ضمن اینکه ادعیه­ای که دارای سند صحیح­اند نیز بسیارند و با تشابه مضامین این ادعیه با ادعیه بی­سند می­توان در بسیاری از موارد به صحت صدور ادعیه بی­سند نیز پی­برد.

با توجه به نکات فوق، به بررسی بعضی از آیات و روایات می­پردازیم:

1- ابتدا آیه «ایاک نستعین» را مورد توجه قرار می­دهیم، آیه­ای که شما از آن در جهت نفی توسل استفاده کرده­اید.

معنای روان این آیه به فارسی چنین است: «تنها از تو یاری می­جوئیم». حال سؤال ما این است که: مثلا اگر شما برای حل یکی از مشکلات زندگی خود از یکی از دوستانتان کمک بخواهید، آیا به خداوند شرک ورزیده­اید و توحید عبادی و افعالی شما خدشه دار شده است؟ بی تردید پاسخ شما منفی است. نکته قابل تأمل آن است که آیات قرآنی را باید در مجموع مورد توجه قرار داد نه اینکه تنها به یک آیه توجه کرد و از آیات دیگر غافل شد. آنچه از بررسی مجموع آیات قرآن بدست می­آید آن است که یاری خواستن از غیر خداوند تنها در صورتی شرک است که برای آن فرد، استقلال در برابر خداوند قائل شویم و او را هم عرض خداوند بدانیم. اما در جایی که به آن فرد به عنوان واسطه و وسیله می­نگریم و فعال علی الاطلاق را خداوند می­دانیم، هیچ نوع شرکی پدید نخواهد آمد و به همین دلیل است که کمک خواستن شما از دوستتان شرک نیست و واسطه قرار دادن معصومین (ع) نیز عین توحید است.

باید توجه داشت که حتی مقامی را که معصومین (ع) به آن دسته یافته­اند نیز از خداوند است و در حقیقت با همین دیدگاه، فرد متوسل به آنها توسل می­جوید.

اینک به سه آیه دیگر توجه می­کنیم: *..وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاءُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا*[1]  "..و اگر این مخالفان، هنگامی که به خود ستم می‏کردند (و فرمان­های خدا را زیر پا می‏گذاردند)، به نزد تو می‏آمدند و از خدا طلب آمرزش می‏کردند و پیامبر هم برای آنها استغفار می‏کرد خدا را توبه پذیر و مهربان می‏یافتند."در جای دیگر می فرماید:«*قَالُواْ یَأَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِِینَ*قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبیّ‏ِ  إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ*[2]: (پسران یعقوب) گفتند: ای پدر برای گناهان ما آمرزش خواه که ما خطا کار بودیم. (یعقوب) گفت: به زودی از پروردگارم برای شما آمرزش می­خواهم که او همانا آمرزنده مهربان است.»

به نظر شما، اگر توسل باطل است، چرا قرآن مسلمانان را تشویق می­کند که از پیامبر (ص) بخواهند برایشان استغفار کند و چرا فرزندان یعقوب (ع) از پدر می­خواهند برای آنها طلب آمرزش کند؟ آیا آن­ها نمی­توانستند خود مستقیماً از خداوند طلب آمرزش کنند!؟

2- اما در مورد روایت باید گفت که مساله توسل در احادیث و ادعیه بسیاری، فراتر از حد تواتر است و هر خواننده­ای با نگاهی گذرا به کتب روایی، به روشنی اذعان خواهد کرد که کذب و جعلی بودن همه این احادیث که تعدادشان از صدها حدیث متجاوز است، غیر ممکن است و لذا به صدور آنها یقین حاصل خواهد کرد.

چنانکه به نرم افزارهای حدیثی دسترسی دارید کافی است عباراتی چون عبارات ذیل را در روایات جستجو کنید:

اتوسل الیک بخیرتک و صفوتک من العالمین.

اتوسل الیک بالبشیر النذیر و السراج المنیر.

فانی بمحمد و علی و اوصیائهما الیک اتوسل.

اتوسل الیک بالائمة الذین اخترتهم لسرک.

اتوسل الیک بالملائکتک المقربین و انبیائک المرسلین.

اتوسل الیک بمحمد و آله الطیبین.

اسئلک بحق محمد و آل محمد علیک.

اللهم بحق محمد و بحق الاوصیاء بعد محمد.

اللهم بحق محمد عبدک و رسولک ... و بحق امیر المؤمنین علی بن ابی طالب عبدک و اخی رسولک و بحق فاطمه... و بحق الحسن و الحسین و بحق الائمه الراشدین.

در روایات بسیاری سفارش شده که قبل و بعد از دعا، بر محمد و آل او صلوات فرستاده شود و این چیزی نیست جز توجه دادن به مقام ائمه نزد خداوند متعال.

به احتمال قوی، شما زیارت جامعه کبیره را نیز زیارتی صحیح به حساب آورید. پیشنهاد می کنیم یک بار با دقت این زیارت را مطالعه کنید به ویژه نسبت به فقرات زیر:

امناء الرحمن، مساکن برکت الله، ایاب الخلق الیکم و حسابهم علیکم و فصل الخطاب عندکم، الباب المبتلی به الناس من اتیکم نجی و من لم یاتکم هلک، فازمن تمسک بکم و امن من لجا الیکم، هدی من اعتصم بکم، عامل بامرکم مستجیر بکم زایر لکم بقبورکم مستشفع الی الله بکم و متقرب بکم الیه و مقدمکم امام طلبتی و حوائجی و ارادتی فی کل احوالی و اموری، من اراء الله بدابکم و من وحده قبل عنکم و من قصده توجه بکم، یا ولی الله ان بینی و بین الله عز و جل ذنوبا لا یأتی علیها الا رضاکم فبحق من أتمنکم علی سره و استرعالکم امر خلقه و قرن طاعتکم بطاعته لما استوجبتم ذنوبی و کنتم شفعائی.

اما در کنار توصیفات فوق، در جای جای این زیارت به این نکته اشاره شده است که ائمه به هیچ وجه استقلال ندارند و تنها واسطه­اند. مثلا آنجا که می­خوانیم: «من اعتصم بکم فقد اعتصم بالله» و شاید بخاطر توجه به همین نکته است که پیش از شروع این زیارت باید صد بار «الله اکبر» گفت.

بار دیگر تاکید می­کنیم تعداد چنین احادیثی به قدری زیاد است که ما را از بررسی سند مستغنی می­سازد. ضمن اینکه حتی در مواردی که سند به طور کامل نقل نشده است (همانند دعای توسل و فرج) متن روایت به صدور آن از معصوم گواهی می­دهد، علاوه بر اینکه تشابه متن این روایات با سایر روایات صحیح السند، به صحت این دسته نیز گواهی می­دهد. در مورد زیارت عاشورا نیز باید گفت که این زیارت از سه طریق نقل شده است که درباره این سه سند مباحث مختلفی صورت گرفته است و بسیاری از علما آن­را پذیرفته­اند که برای مطالعه بیشتر در این باره می­توانید به کتاب «شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشورا» تالیف میرزا ابوالفضل تهرانی، ج 1، صص 64-72 مراجعه کنید.

همچنین باید توجه داشت که در دعایی چون دعای توسل، توحید افعالی به وضوح قابل مشاهده است. آنچه در این دعا تکرار می شود چنین است:

«انا توجهنا و استشفعنا و توسلنا بک الی الله و قدمناک بین یدی حاجاتنا یا وجیها عند الله اشفع لنا عند الله.»

در این فقره به خوبی نشان داده شده است که نقش ائمه تنها نقش واسطه برای رسیدن به خداست.«... الی الله»و ائمه حتی مقام و آبرویی هم که دارند از خدا دارند «وجیها عند الله». ضمن اینکه«قدمناک بین یدی حاجاتنا» به معنای حاجت خواستن از خود امام نیست بلکه صرفا حاجت خواستن از خداوند به همراه توسل به امام است یعنی از خداوند درخواست می شود به احترام مقام و جایگاه ائمه (ع)، حاجات ما را برآورده کند.

خلاصه آن که اگر نگاه ما به معصومین (ع)، نگاه درستی باشد، یعنی هرگز به آن­ها نگاه استقلالی نداشته باشیم، بلکه به آن­ها تنها به عنوان واسطه­هایی بزرگوار و ارجمند میان خود و خداوند بنگریم، توسل معنای صحیح خود را پیدا خواهد کرد و این معنا از توسل، اختصاصی به مسلمانان نخواهد داشت و همه پیروان ادیان الهی می­توانند به اولیای خداوند توسل جویند.

البته آنچه که گفته شد به معنای تایید کار تعدادی نادر از مردم عادی نیست که در حاجات خود به طور کلی خداوند را از یاد می­برند و تصور می­کنند که ائمه (ع) نقش استقلالی در برآوردن حاجت­ها دارند.

معتقدیم بر همه لازم است نگاه خود را نسبت به آموزه توسل اصلاح کنند و با دیدی صحیح به دامان اهل بیت (ع) متوسل شوند.