جزوات و مقالات فلسفی

وحدت وجود از مهم ترين و پيچيده ترين مباحث عرفاني است که همواره محل بحث و تامل انديشمندان به ويژه پس از ظهور ابن عربي بوده است. در مرتبه اي نازل تر از وحدت وجود، مرتبه اي با عنوان وحدت شهود مطرح گشته که در آن، عارف در اثر عشق و جذبه الهي جز حق نمي بيند؛ مقامي که با تامل در آن مي توان آن را با مقام «جمع» در کلام عرفا برابر نهاد. اين مقاله به اين پرسش مهم پاسخ مي دهد که در صورتي که براي وحدت وجود و وحدت شهود در جهان بيني عرفاني عارف بزرگ قرن سوم هجري، حسين ابن منصور حلاج جايگاهي وجود داشته باشد، چه اصول و روش هايي براي اثبات آن ها (به ويژه اثبات وحدت وجود و مقام جمع الجمع) در اقوال يا افعال او وجود دارد؟
هرچند گاه با اختلاط انديشه و کلام حلاج با حلول و اتحاد، و گاهي نيز با طرح اين مساله که پيش از ابن عربي هيچ نشاني از انديشه و ادراک «وحدت وجود» در ميان عرفا نمي توان ديد، به نفي و انکار آن در مورد حلاج پرداخته اند، اما با توجه به اصالت اقوال و حالات اين عارف رباني، که خود با نام عين الجمع در مورد برخي از اين حالات خويش ياد مي کند، از يک طرف و ارتباط ميان اصل وحدت وجود با اساس جهان بيني و تفکرات وي از طرف ديگر، بايد گفت حلاج علاوه بر درک وحدت شهود به حقيقت وحدت وجود نيز دست يافته است؛ تا جايي که مي توان انا الحق او را صريح ترين تجلي انديشه وحدت وجود وي برشمرد.

 نسخه قابل چاپ