نماز بازدارنده از فحشا و منکرات

و اقم الصّلوه انّ الصّلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر و لذکر الله اکبر.
نماز را برپا دار، زیرا نماز انسان را از کارهای زشت و ناپسند باز می دارد و یاد خدا بسیار بزرگتر است.« عنکبوت ، ۴۵»
بعد از بیان این دستور که درحقیقت جنبه آموزش دارد، به دستور دوم می پردازد که شاخه اصلی پرورش است، می گوید:«و نماز را برپا دارید. (و اقم الصلوه).
سپس به فلسفه بزرگ نماز پرداخته می گوید:(زیرا نماز انسان را از زشتیها و منکرات باز می دارد)،(ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر).[۱]
طبیعت نماز از آنجا که انسان را به یاد نیرومندترین عامل باز دارنده یعنی اعتقاد به مبدء و معاد می اندازد دارای اثر بازدارندگی از فحشاء و منکر است.
انسانی که به نماز می ایستد، تکبیر می گوید، خدا را از همه چیز برتر و بالاتر می شمرد، به یاد نعمتهای او می افتد، حمد و سپاس او می گوید، او را به رحمانیّت و رحیمیّت می ستاید، به یاد روز جزای او می افتد، اعتراف به بندگی او می کند، از او یاری می جوید صراط مستقیم از او می طلبد، و از راه کسانی که غضب بر آنها شده و گمراهان به خدا پناه می برد (مضمون سوره حمد).
بدون شکّ در قلب و روح چنین انسانی جنبشی به سوی حقّ و حرکتی به سوی پاکی و جهشی به سوی تقوا پیدا می شود.
برای خدا (رکوع) می کند،ودر پیشگاه او پیشانی بر خاک می نهد، غرق در عظمت او می شود و خودخواهی ها و خود برتربینی ها را فراموش می کند.
شهادت به یگانگی او می دهد گواهی به رسالت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می دهد.
بر پیامبرش درود می فرستد و دست به درگاه خدای برمی دارد که در زمره بندگان صالح او قرار گیرد (تشهد و سلام).
همه این امور موجی از معنویت در وجود او ایجاد می کند، موجی که سد نیرومندی در برابر گناه محسوب می شود.
این عمل چند بار در شبانه روز تکرار می گردد، هنگامی که صبح از خواب برمی خیزد در یاد او غرق می شود.
در وسط روز هنگامی که غرق زندگی مادّی شده ناگهان صدای تکبیر مؤذن را می شنود، برنامه خود را قطع کرده، به درگاه او می شتابد، و حتّی در پایان روز و آغاز شب پیش از آن که به بستر استراحت رود با او راز و نیاز می کند و دل را مرکز انوار او می سازد.
از این گذشته به هنگامی که آماده مقدّمات نماز می شود خود را شستشو می دهد پاک می کند، حرام و غصب را از خود دور می سازد و به بارگاه دوست می رود، همه این امور تأثیر باز دارنده در برابر خط فحشاء و منکرات دارد.
منتها هر نمازی به همان اندازه که از شرایط کمال و روح عبادت برخوردار است نهی از فحشا و منکر می کند، گاه نهی کلّی و جامع و گاه نهی جزئی و محدود.
ممکن نیست کسی نماز بخواند و هیچگونه اثری در او نبخشد هر چند نمازش صوری باشد هر چند آلوده گناه باشد، البتّه این گونه نماز تأثیرش کم است، این گونه افراد اگر همان نماز را نمی خواندند از این هم آلوده تر بودند.
روشن تر بگوییم: نهی از فحشاء و منکر سلسله مراتب و درجات زیادی دارد و هر نمازی به نسبت رعایت شرایط دارای بعضی از این درجات است.[۲]
در تفسیر نمونه آمده:
مهمترین فلسفه و آثار نماز بازدارندگی از زشتی ها و گناهان است.
منظور از (نهی نماز) هم نهی تشریعی است، یعنی صحت و کمال نماز مشروط به ترک گناهان است و هم نهی تکوینی، یعنی نماز ذاتاً اثر بازدارندگی از گناهان دارد.
فحشاء اشاره به گناهان بزرگ پنهانی است.[۳]
منکر اشاره به گناهان بزرگ و آشکار است.
می گویند فحشاء گناهانی است که بر اثر غلبه قوای شهویه دامن گیر انسان می شود.
ولی منکر، یعنی گناهانی که بر اثر غلبه قوه غضبیّه صورت می گیرد.
ابن عباس گوید: نماز پاسداری است که شخص را از معصیت خدا دور می سازد، پس هر که را نماز از معصیت دور ننماید معلوم می شود که آن را با کهولت و بی اعتنایی انجام داده و برای ساختن خود استفاده نکرده و بیشتر از خدا دور می گردد.
کسی که نمازش او را از فحشاء و منکر دور نسازد پس نمازش در حقیقت نماز نیست.
از ابن مسعود و او از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ روایت نمود. کسی که مطیع نماز نباشد نمازش کامل نیست و اطاعت از نماز همان دوری از فحشاء و منکر است مقصود روایت این است که نماز وقتی شخص را از معصیتها دور ندارد و نمازگزار از گناهان دوری نکند پس نماز او متصف به صفتی که خداوند فرمود: (ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر) نمی باشد.
ولی ممکن است اگر توبه کند و از معصیت، نفس خویش را باز دارد نمازش مفید باشد.
سیاق آیات شاهد بر این است که مراد به این بازداری، بازداری طبیعت نماز از فحشاء و منکر است، البته بازداریش هم به نحو اقتضاء است نه علیّت تامه، که هر کس نماز خواند دیگر نتواند گناه کند.[۴]
چطور نماز از فحشاء و منکرات نهی می کند؟ در جواب می گوییم این عمل به خصوص که انسان آن را در هر روز پنج بار به جا بیاورد و همه عمر ادامه دهد و مخصوصاً اگر آن را همه روزه در جامعه ای صالح به جا بیاورد و افراد آن جامعه نیز مانند او همه روزه به جا بیاورند و مثل او نسبت به آن اهتمام بورزند طبعاً با گناهان کبیره سازش ندارند.[۵]
آری، توجه به خدا از در بندگی، آن هم در چنین محیط و از چنین افراد، طبیعتاً باید انسان را از هر معصیتی کبیره و هر عملی که ذوق دینی آن را شنیع می داند از قبیل قتل نفس، تجاوز به جانها، مال ایتام و زنا و لواط باز بدارد بلکه نه تنها از ارتکاب آنها، بلکه حتی از تلقین آن نیز جلوگیری می کند. برای اینکه نماز مشتمل است بر ذکر خدا، و این ذکر، اولاً ایمان به وحدانیّت خدایتعالی و رسالت و جزاء روز قیامت را به نمازگزار تلقین می کند و به او می گوید: که خدای خود را با اخلاص در عبادت مخاطب قرار داده، از او استعانت بنما و در خواست کن، که تو را به سوی صراط مستقیم هدایت نموده، از ضلالت و غضبش پناه دهد.
و ثانیاً او را وادار می کند به این که با روح و بدن خود متوجه عظمت و کبریایی خدا شده، پروردگار خود را با زبان، حمد و ثنا و تسبیح و تکبیر یاد آورد، و در آخر بر خود و هم مسلکان خود و بر همه بندگان صالح سلام بفرستد.
علاوه بر این که او را وادار می کند از حدث (که نوعی آلودگی روحی است) و از خبث یعنی آلودگی بدن و جامعه خود را پاک کند و نیز از این که لباس و مکان نمازش غصبی باشد بپرهیزد و رو به سوی خانه پروردگارش بایستد.[۶]
پس اگر انسان مدتی کوتاه بر نماز خود پایداری کند و در انجام آن تا حدّی نیّت صادق داشته باشد، این ادامه در مدت کوتاه به طور مسلّم باعث می شود که ملکه پرهیز از فحشاء و منکر در او پیدا شود، (مثال) به طوری که اگر فرضاً آدمی شخصی را موکّل بر خود کند که دائماً ناظر بر احوالش باشد و او را آن چنان تربیت کند که این ملکه در او پیدا شود و به زیور ادب عبوّدیت آراسته گردد، قطعاً تربیت او مؤثرتر از تربیت نماز نیست و به بیش از آن مقدار که نماز به ریاضت وادارش می کند وادار نخواهد کرد.[۷]
اشکال
در اینجا لازم است اشکالی که به آیه شریفه شده، و جوابش را خاطر نشان سازیم بعضی بر این آیه اشکال کرده اند که این آیه می فرماید: نماز از فحشاء و منکرات نهی می کند و حال آنکه ما بسیاری از نمازگزاران را می بینیم که از ارتکاب گناهان بزرگ پروایی ندارند، چرا نماز آنان را از فحشاء و منکرات بازشان نمی دارد.
جواب
هر نمازی به همان اندازه که از شرایط کمال و روح عبادت برخوردار است نهی از فحشا و منکر می کند گاه نهی کلی و جامع و گاه نهی جزئی و محدود.[۸]
ممکن نیست کسی نماز بخواند و هیچ گونه اثری در او نبخشد هر چند نمازش صوری باشد، هر چند آلوده به گناه باشد، البته این گونه نماز تأثیرش کم است، این گونه افراد اگر همان نماز را نمی خواندند از این هم آلوده تر بودند.[۹]
روشن تر بگوییم: نهی از فحشاء و منکر سلسله مراتب و درجات زیادی دارد و هر نمازی به نسبت رعایت شرایط دارای بعضی از این درجات است.[۱۰]
آنچه از سیاق بر می آید این است که اگر دستور داده اند به این که مردم نماز بخوانند برای این بوده که نماز آنان را از فسق و فجور باز می دارد و این تعلیل می فهماند که نماز عملی است عبودی، که به جا آوردنشان صفتی در روح آدمی پدید می آورد، که آن صفت به اصطلاح معروف پلیسی است غیبی، و صاحبش را از فحشاء و منکرات باز می دارد و در نتیجه جان و دلش از قذارت های گناهان و آلودگی هایی که از اعمال زشت پیدا می شود پاک می ماند.[۱۱]
مقصود از نماز چیست؟
پس معلوم می شود مقصود از نماز رسیدن به آن صفت است، (یعنی صفت باز داری از گناه) چیزی که هست در جواب از آن اشکال می گوییم: پیدایش این صفت اثر طبیعی نماز هست و لکن به نحو اقتضاء، نه به نحو علیت، پس این که در جواب دومی گفتند در بعضی افراد اثر دارد صحیح نیست، بلکه در همه اثر دارد و لکن بنحو اقتضاء.
پس حق در جواب همان است که گفتیم: بازداری از گناه اثر طبیعی نماز است، چون نماز توجه خاصی است از بنده به سوی خدای سبحان، لکن این اثر تنها به مقدار اقتضاء است، نه علیت تامه، تا تخلف نپذیرد و نمازگزار دیگر نتواند گناه کند، نه، بلکه اثرش به مقدار اقتضاء است، یعنی اگر مانع و یا مزاحمی در بین نباشد اثر خود را می بخشد و نمازگزار را از فحشاء باز می دارد ولی اگر مانعی یا مزاحمی جلو اثر آن را گرفت دیگر اثر نمی کند و در نتیجه نمازگزار آن کاری که انتظارش را از او ندارند می کند، خلاصه یاد خدا و موانعی که از اثر او جلوگیری می کنند مانند دو کفه ترازو هستند، هر وقت کفه یاد خدا چربید نمازگزار گناه نمی کند و هر جا کفه آن موانع چربید کفه یاد خدا ضعیف می شود و نمازگزار از حقیقت یاد خدا منصرف می گردد و گناه را مرتکب می شود و اگر خواننده عزیز بخواهد این معنا را لمس کند باید حالا بعضی از افراد که نام مسلمان دارند و در عین حال نماز نمی خوانند در نظر بگیرد که اگر رفتار آنها را زیر نظر قرار دهد می بیند: که به خاطر نخواندن نماز، روزه را هم می خورد، و حج هم نمی رود، و زکات هم نمی دهد و بالأخره سایر واجبات را هم ترک می کند و هیچ فرقی بین پاک و نجس و حلال و حرام نمی گذارد و خلاصه در راه زندگی همچنان پیش می رود، هر چه پیش آید خوش آید و هیچ چیزی را در راه خود مانع پیشرفت خود نمی بیند، نه ظلم، نه زنا، نه ربا، نه دروغ، و نه هیچ چیز دیگری.[۱۲]
________________________________________
[۱] . فرق میان «فحشاء» و «منکر» در جلد ۱۱ صفحه ۳۷۰ ذیل آیه ۹۰ سوره نحل آمده است که در یک عبارت کوتاه می توان گفت:«فحشاء» اشاره به گناهان بزرگ پنهانی، و «منکر» گناهان بزرگ آشکار است، و یا فحشاء گناهانی است که بر اثر غلبه قوای شهویه، و منکر بر اثر غلبه قوه غضبیه صورت می گیرد.
[۲] . تفسیر نمونه، ج ۱۶ ص ۲۸۴.
[۳] . ۲ ـ ۳ ـ تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۲۸۴.
[۴] . المیزان، ج ۱۶، ص ۲۰۹.
[۵] . المیزان، ج ۱۶. ص ۲۰۹.
[۶] . المیزان، ج ۱۶، ص ۲۱۰.
[۷] . المیزان، ج ۱۶، ص ۲۱۰.
[۸]. تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۲۸۵.
[۹] . تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۲۸۵.
[۱۰] . تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۲۸۵.
[۱۱] . المیزان، ج ۱۶، ص ۲۱۲.
[۱۲] . المیزان، ج ۱۶، ص ۲۱۲.

منبع:موسسه جهاني سبطين