اخبار حوزه دین و اندیشه

گروه انديشه و علم: «وَ الشَّیَاطِينَ مَغْلُولَةٌ» كه فرازی از خطبه شعبانيه است، نوعی تشبيه و تمثيل است بدين معنا كه بندگان در ماه رمضان، بواسطه انجام امور عبادی، شياطين را به بند می‌كشند.

حجت‌الاسلام والمسلمين حسن‌رضا رضایِی، مديرگروه علوم قرآن و حديث مركز مطالعات و پاسخگويی به شبهات حوزه عليمه قم و عضو هيئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا) شعبه خوزستان، پيرامون در غل و زنجير بودن شيطان در ماه رمضان با بيان مقدمه‌ای تصريح كرد: شيطان لفظی عربی به معنی خبيث، پست و دورشدن است و به هر موجود سركش و متمرد نيز شيطان می‌گويند؛ از اين رو در قرآن بر انسان، جن و جنبندگان ديگر نيز شيطان اطلاق شده است.

وی با تصريح به اينكه شيطان معنای عام دارد و هر موجود ضرر زننده از نگاه قرآن روايات به معنای شيطان است، بيان كرد: واژه شيطان در قرآن 70 مرتبه به صورت مفرد و 18 مرتبه به صورت جمع(شياطين) آمده است. شيطان از جن و خلقت يافته از آتش است؛ چنانكه در قرآن آمده است: «قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ، گفت من از او بهترم مرا از آتش آفريده‏‌اى و او را از گل آفريده‏‌اى» (ص/ 76).

اين قرآن‌پژوه افزود: در متون دينی ما شيطان شامل نفس اماره نيز هست: «وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ،‌ و من نفس خود را تبرئه نمى‏‌كنم چرا كه نفس قطعا به بدى امر مى‏‌كند» (يوسف/ 53) و همچنين شامل قوای واهمه، تخيل نفسانی، لذات دنيوی، رياست وهميه و ... می‌شود. لذا می‌توان اين عوامل گمرا‌ه‌کننده را از لشكريان شيطان دانست.

مديرگروه علوم و قرآن حديث مركز مطالعات و پاسخگويی به شبهات حوزه علميه قم با بيان اينكه شياطين و جنيان هرگز نمی‌توانند اراده و آگاهی انسان را سلب كنند، اضافه كرد: از آيات قرآن چنين برمی‌آيد كه شياطين تنها دعوت‌كننده به بدی هستند و انسان‌ها با اختيار و اراده خود، دعوت آنها را می‌پذيرند، چنانكه در آيه 100 سوره نحل فرموده است: «إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ یَتَوَلَّوْنَهُ» تسلط شيطان تنها بر كسانی است كه او را به سرپرستی خود برگزينند. اين معنا در آيه 42 سوره حجر «إِنَّ عِبَادِی لَیْسَ لَكَ عَلَیْهِمْ سُلْطَانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِين، در حقيقت تو را بر بندگان من تسلطى نيست مگر كسانى از گمراهان كه تو را پيروى كنند» نيز آمده است.

نويسنده كتاب جهان‌شناسی در قرآن ادامه داد: براساس اين آيات، شيطان تسلطی بر انسان‌ها ندارد چرا كه انسان‌ها اشرف مخلوقات و برخوردار از قدرت اختيار و اراده هستند. در آيه «وَمَا كَانَ لِیَ عَلَیْكُم مِّن سُلْطَانٍ إِلاَّ أَن دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ»(22/ابراهيم) از شيطان نقل شده است كه تنها دعوتگر انسان‌ها بوده و از طريق وسوسه آنها را می‌فريبد. شهيد مطهری نيز در اين باره می‌گويد قلمرو شيطان تشريع است نه تكوين. به اين معنا نفوذ او تنها در انديشه و خيال آدمی است. بدين‌گونه كه كارهای خلاف و زشت را برای انسان زينت می‌دهد و كار او زينت دادن امور باطل است كه آيه «وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ، و شيطان اعمالشان را برايشان آراسته» (24/نمل) به اين موضوع اشاره دارد.

رضايی گفت: آنچه از آيات قرآن استفاده می‌شود، آن است كه وسوسه شيطان بسيار ضعيف است: «إِنَّ كَیْدَ الشَّیْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا، نيرنگ شيطان [در نهايت] ضعيف است» (نساء/ 76). زمان تسلط وسوسه شيطانی بر انسان مطابق آيات قرآنی، زمان دوری از ذكر خدا است: «إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ یَتَوَلَّوْنَهُ» يعنی انسان‌هايی كه از خدا دور شوند و به سوی شيطان روی آورند. اين امر با اختيار و اراده انسان منافات ندارد؛ چراكه راه‌های صواب نيز گشوده است و انسان می‌تواند آنها را برگزيند چنانكه قرآن می‌فرمايد: «إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا، ما راه را به او نشان داديم خواه شاكر باشد و پذيرا گردد يا ناسپاس» (انسان/3).

عضو هيئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی با اشاره به وی‍ژگی‌های شيطان گفت: شياطين دارای قوه عقل، علم، درك و تشخيص حق از باطل، قدرت منطق و استدلال، حشر و نشر(معاد)، زبان و قدرت تكلم و مكلف به اعمال هستند. شيطان همچنين می‌تواند به صورت انسان تمثل پيدا كند؛ چنانكه در روايات زيادی داريم كه شيطان در جنگ بدر، در ماجرای دارالندوه و در داستان ايوب به صورت انسان تمثل پيدا كرد.

رضايی ادامه داد: در فرازی از خطبه شعبانيه كه از امام رضا(ع) از پدران خودشان، از پيامبر اسلام(ص) نقل شده در فضيلت ماه رمضان چنين آمده است: «وَ الشَّیَاطِينَ مَغْلُولَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا یُسَلِّطَهَا عَلَیْكُمْ» (شياطين در اين ماه در زنجير هستند، از پروردگارتان بخواهيد آنها را بر شما مسلط نسازد). سؤالات زيادی درباره اين حديث مطرح است؛ آيا امكان دارد شيطان كه از جنس آتش است، به بند كشيده شود؟ اگر چنين است چرا افراد زيادی مرتكب گناه می‌شوند؟

وی عنوان كرد: كلمه «مغلول» در اصل به معنی منع شدن و بازداشته‌شدن است. بعدها اين كلمه به معنای بستن دست با زنجير به كار رفته است. در آيه 64 سوره مائده آمده است: «وَقَالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللّهِ مَغْلُولَةٌ، و يهود گفتند دست‏ خدا بسته است». مرا از مغلول‌بودن دست خدا در آيه آن است كه به ما نعمت و بركت نمی‌دهد و در خطبه مراد از مغلول بودن شيطان آن است كه شيطان در ماه مبارك رمضان از اغواگری منع می‌شود.

نويسنده كتاب جهان‌شناسی در قرآن ادامه داد: مطلب ديگری كه از اين حديث می‌توان استخراج كرد آن است كه واژه شيطان معنای عام دارد كه يكی از معانی آن، همان ابليس اغواگر و وسوسه‌گر است و اين واژه شامل تمام عواملی است كه انسان را گمراه می‌سازند و به معنويت وی ضرر می‌رسانند.

وی افزود: يكی از روش‌های قرآن و روايات آن است كه برای انتقال بهتر مفاهيم وحيانی از تشبيه و تمثيل استفاده می‌كند. اين روش برای ارتباط و آشنايی بيشتر مردم با مفاهيم است. در بيان حديث «شيطان مغلول» نوعی تشبيه به كار رفته و معنای آن چنين است كه شيطان و پليدی‌ها با كارهای خوب شما، به زنجير كشيده می‌شوند.

مديرگروه علوم قرآن و حديث مركز مطالعات و پاسخگويی به شبهات حوزه علميه قم با ارائه مثالی گفت: چنانچه بانوان با رعايت حجاب همه افراد مزاحم را به زنجير می‌بندند و اجازه مزاحمت را از آنها می‌گيرند، در ماه رمضان نيز، بندگان بواسطه انجام امور عبادی، تمام شياطين را به بند می‌كشند و اين اعمال و رفتار آنهاست كه شياطين را به زنجير می‌كشد.