گرگانج

مختصات: شرقی′۳۸°۶۰ شمالی′۳۳°۴۱ (نقشه)

گُرگانج
پلی در شهر گرگانج
اطلاعات
کشور :	ازبکستان
استان :	خوارزم
جمعیت :	۱۳۹۱۰۰ نفر
ارتفاع از سطح دریا :	۹۱ متر
پیش‌شماره تلفنی :
وب‌گاه :

گُرگانْج (در ترکی اورگَنج، در عربی: جُرجانیه) شهری باستانی در ازبکستان کنونی نزدیک مرز ترکمنستان است. این شهر نزدیک شهر کنونی کهنه‌گرگانج در کشور ترکمنستان، و در جانب جنوبی رود آمودریا است.^[۱] شهر گرگانج امروزی یا همان «گرگانج نو» پس از ویرانی گرگانج باستانی، در جای شهری در سه فرسخی آن که در قدیم «گرگانج کوچک» یا «گرگانجک» نامیده می‌شد، بنا شد.^[۲] از این شهر جدید به «خوارزم نو» نیز یاد شده‌است.

تاریخچه  

شهر گرگانج در زمان پادشاهی سلطان محمد خوارزمشاه مرکز سرزمین خوارزم و پادشاهی خوارزمشاهیان بود. رود آمودریا از کنار این شهر می‌گذشت.این شهر بزرگ‌ترین شهر در سر راه ابریشم بود. یافته‌های باستانشناسی در اینجا نشانهایی از زمان هخامنشیان به دست می‌دهد.روزگار زرین این شهر در سده ۱۲ و ۱۳ میلادی بوده‌است چه که پس از بخارا این شهر پرآوازه‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر آسیای میانه در آن زمان بوده‌است.در ۱۲۲۱ میلادی چنگیز خان مغول بدین شهر تاخت، وی کشتار خونینی به راه انداخت و شهر را با خاک یکسان ساخت. گرچه این شهر دوباره زندگی یافت ولی دو رویداد دردناک تغییر بستر آمودریا و تازش تیمور گورگان در ۱۳۷۰ میلادی مردم را برای همیشه از این شهر گریزاند.

لغتنامهٔ دهخدا در سرواژهٔ گرگانج می‌نویسد^[۳]:

در سال ۶۱۶ هجری قمری، کمی قبل از هجوم چنگیز بدان شهر، یاقوت حموی جرجانیه را دیده و آن را گرگانج خوانده‌است. او که سفرهای بسیاری به شهرهای گوناگون جهان آن روز داشته دربارهٔ شهر گرگانج گوید^[۴]:

آرامگاه سلطان تکش، گرگانج.

این وضع با هجوم و حمله مغول به آن شهر یکباره دگرگون شد. سدها و بندهای رودخانه شکافته شد و آب جیحون از مجرای خود بمجرای جدید وارد گردید که تمام شهر در زیر آب رفت و چون لشکریان مغول از آنجا رفتند بگفته یاقوت اثری از آبادی در آن باقی نماند و هم او گوید مغولهاتمام ساکنان شهر را کشتند. با اینهمه پس از چند سال در مجاورت آن شهر نقطه دیگری رو به آبادی نهاد و کرسی خوارزم گردید و بگفته ابن اثیر در سال ۷۲۸ ه'.ق. شهری نو در مجاورت خوارزم کهنه ایجاد شد، پیش ازحمله مغول در سه فرسخی کرسی قدیم خوارزم شهری وجود داشت موسوم به گرگانج کوچک که ایرانیان آنرا گرگانچک می‌نامند و ظاهراً خوارزم جدید در محل همین گرگانج کوچک ساخته شد. بهر حال مدتی طول نکشید که خوارزم نو مرکز و کرسی ایالت گردید و این خوارزم است که حمداللّه مستوفی و ابن بطوطه در قرن هشتم هجری از آن گفتگو کرده‌اند.^[۵]

رشیدالدین وطواط، ادیب معروف ادبیات فارسی و عربی بیشتر عمر خود را در این شهر گذرانید.^[۶]

کاوش در گرگانج  

نخستین کاوشهای باستانشناسی در گرگانج به دست باستانشناس روس الکساندر یاکوبوفسکی در سال ۱۹۲۹ ترسایی انجام گرفت.

بیشتر یافته‌های این شهر از هم گسیخته و ویرانند.سه آرامگاه کوچک از سده ۱۲ میلادی، یک آرامگاه ویرانه شناخته شده به نام ترابک خانم از سده چهاردهم- که از سال ۱۹۹۰ در حال باز سازیند- در این جایند. نشان ویژه این شهر گلدسته قوتلوغ تیمور وابسته به سده ۱۱ ترسایی است. این گلدسته ۶۰ متر بلندا دارد و تا پیش از سازه‌ای به نام گلدسته جم بلندترین است. همچنین کهنترین آرامگاه اینجا آرامگاه ایل ارسلان است با گنبد مخروطی شکل ۱۲ تَرکه. ایل ارسلان پدر بزرگ سلطان محمد خوارزمشاه بود که در سال ۱۱۷۲ میلادی مرد. یک گورستان مربوط به سده‌های میانه نیز در شمال این شهر جای گرفته‌است.

از سال ۲۰۰۵ ویرانه‌های گرگانج زیر پوشش میراث جهانی یونسکو درآمده‌است.