گفت و گو در قرآن كريم

در اينجا لازم است درباره انواع گفت و گو سخن بگوييم . براى اين منظور، لازم است واژه‏هاى قال، قيل، قالوا، يقولون و مانند آن را مورد توجه قرار دهيم . آيات بسيار زيادى در قرآن كريم از نوعى مكالمه، گفتمان، جدال، مشافهه، سؤال و پاسخ و يا سؤالهاى در تقدير و پاسخهاى مناسب با آن، حكايت دارد . حتى آنجا كه از حوادث گذشته و سرگذشت اقوام خبر مى‏دهد و يا آيات خدا را برمى‏شمرد، انگيزه‏هايى براى سؤال است كه گاه پاسخهاى لازم را به دنبال دارد . (68) نمونه‏هايى از اين گفت و گوها را يادآور مى‏شويم :

الف) گفت و گوهاى تبليغى

آياتى از قرآن كريم بر مساله تبليغ دين و ابلاغ رسالت اشاره دارد و به دليل اهميت آن، خداوند از پيامبرش مى‏خواهد كه آن را به مردم برساند و هيچ گونه سهل‏انگارى و كوتاهى روا ندارد .
« يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك من الناس ان الله لا يهدي القوم الكافرين‏» (69 )
يعنى: اى پيامبر! آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، ابلاغ كن و اگر نكنى هيچ پيامى از او را نرسانده‏اى . و خدا تو را از (گزند) مردم نگاه مى‏دارد . خدا گروه كافران را هدايت نمى‏كند .
گاه درمواردى كه پيامبر با انكارها و كارشكنيها مواجه مى‏شد، خود را مبلغ معرفى مى‏كرد :
« ابلغكم رسالات ربي و انا لكم ناصح امين‏» (70 )
يعنى: پيامهاى الهى را به شما مى‏رسانم و براى شما خير خواهى امينم .
اهميت تبليغ و ارسال پيامهاى الهى به گونه‏اى است كه در چندين آيه، اينگونه بيان شده است كه پيامبر هيچ وظيفه‏اى جز بلاغ و رساندن آشكار تعاليم الهى ندارد :
« فهل على الرسل الا البلاغ المبين‏» (71 )
يعنى: و آيا جز ابلاغ آشكار بر پيامبران وظيفه‏اى است؟

گفت و گو در صورتى مؤثر مى‏افتد كه از هر گونه خشونت، تحقير طرف مقابل، تحريك حس لجاجت و مانند آن، خالى باشد . قرآن كريم از پيامبر مى‏خواهد كه با اندرز نيكو و حالت ارشادى با طرف مقابل به گفت و گو پرداخته و از بهترين روشهاى خطابى استفاده كند :
« ادع الى سبيل ربك بالحكمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتي هي احسن‏» (72 )
يعنى: با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به آن (شيوه‏اى) كه نيكوتر است، مجادله نماى .

برخى گفت و گوهاى قرآنى به منظور تعليم مخاطب و در جواب پرسشهايى است كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله صورت گرفته است . از پيامبر گرامى اسلام درباره موضوعات مختلف پرسشهايى شده است، مانند: هلال ماه، (73) قتال و كارزار در ماه‏هاى روح، (82) ذى‏القرنين، (83) كوه‏ها، (84) نزول كتاب از آسمان . (85 )
« يسئلك الناس عن الساعة قل انما علمها عند الله و ما يدريك لعل الساعة تكون قريبا» (86 )
يعنى: مردم از تو درباره رستاخيز مى‏پرسند; بگو: علم آن فقط نزد خداست . و چه مى‏دانى؟ شايد رستاخيز نزديك باشد .

برخى گفت و گوهاى قرآنى، در قالب استفتا يا پرسشهاى فقهى و آموزشى است . عده‏اى از مردم در امرى دچار ترديد مى‏شدند . از اين رو، به پيامبر صلى الله عليه و آله مراجعه كرده و مشكل فكرى‏خويش را حل مى‏كردند .
« و يستفتونك في النساء قل الله يفتيكم فيهن و ما يتلى عليكم في الكتاب في يتامى النساء اللاتي لا تؤتونهن ما كتب لهن و ترغبون ان تنكحوهن و المستضعفين من الولدان و ان تقوموا لليتامى بالقسط و ما تفعلوا من خير فان الله كان به عليما» (87 )
يعنى: و درباره زنان، راى تو را مى‏پرسند . بگو: خدا درباره آنان به شما فتوا مى‏دهد و نيز درباره آنچه در قرآن بر شما تلاوت مى‏شود: در مورد زنان يتيمى كه حق مقرر آنان را به ايشان نمى‏دهيد و تمايل به ازدواج با آنان داريد و درباره كودكان ناتوان و اين كه با يتيمان از روى عدل و درستى رفتار كنيد، پاسخگوى شماست . و هر كار نيكى انجام دهيد، قطعا خدا به آن داناست .
در موارد ديگرى نيز از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پرسش و استفتا شده است، مانند: كلاله، (88) استفتاى دوست‏حضرت يوسف عليه السلام درباره هفت گاو، (89) استفتاى پادشاه مصر از سران قوم خويش در باره تعبير خوابى كه ديده بود، (90) استفتاى ملكه سبا با سران قوم خويش درباره نامه حضرت سليمان عليه السلام . (91 )
باتوجه به گفت و گوهاى استفتايى در قرآن كريم معلوم مى‏شود كه استفتا هميشه به معناى طلب فتوا و پاسخ به پرسشهاى فقهى و آموزشى نيست، بلكه در مواردى خداوند در مقام استفهام انكارى و در رد ديدگاه كافران و منكران، از آنان استفتا يا كسب جواب مى‏كند :
« فاستفتهم ا لربك البنات و لهم البنون‏» (92 )
پس از مشركان جويا شود: آيا پروردگارت را دختران و آنان را پسران است؟ !
« فاستفتهم ا هم اشد خلقا ام من خلقنا» (93 )
يعنى: پس، از كافران بپرس: آيا ايشان‏از نظر آفرينش سخت‏ترندياكسانى‏كه (در آسمانها) خلق‏كرديم؟

مهمترين بخش گفت و گوها، گفت و گوهاى استدلالى است :
« قل هاتوا برهانكم ان كنتم صادقين‏» (98 )
يعنى: بگو: اگر راست مى‏گوييد، دليل خود را بياوريد .
در اينگونه گفت و گوها خداوند از مخاطبين مى‏خواهد دليل خويش را اقامه كنند و به طور غيرمستقيم به آنان مى‏فهماند كه شما راستگو نيستيد . از اين رو، تعبير «ان كنتم صادقين‏» در قرآن كريم زياد به كار رفته است . (99 ) قرآن كريم در موارد مختلف، براى اثبات ادعاهاى خود به استدلالهاى عقلى روى مى‏آورد، مانند :
« لو كان فيهما آلهة الا الله لفسدتا» (100 )
يعنى: اگر در آسمان‏و زمين، جز الله‏خدايان ديگرى‏بود، فاسد مى‏شدند (و نظام‏جهان به‏هم مى‏خورد ).
گفتار هفتم: انواع گفت و گو به لحاظ مخاطب الف) گفت و گوى انسان با خود : منظور از اين نوع گفت و گو، گفت و گوى درونى يا تعقل، تفكر و تذكر است . آياتى از قرآن كريم با «اذكروا» شروع مى‏شود كه از اين طريق، مخاطبين را به انديشه بيشتر فرا مى‏خواند . در پايان برخى آيات چنين آمده است: چرا تعقل نمى‏كنيد، (101) چرا متذكر نمى‏شويد، (102) چرا فكر نمى‏كنيد . (103 ) اينگونه آيات نيز، انسان را به گفت و گو با خويشتن دعوت مى‏كند .
ب) گفت و گو با خدا: اين نوع گفت و گو نه تنها ممكن است، بلكه به بشر دستور داده شده است كه با خدا سخن بگويد و با او راز و نياز نمايد . خداوند نيز اجابت دعوت مى‏نمايد .
« فاذكروني اذكركم‏» ; (104) يعنى: پس مرا ياد كنيد، تا شما را ياد كنم .
« و اذا سالك عبادي عني فاني قريب اجيب دعوة الداع اذا دعان فليستجيبوا لي و ليؤمنوا بي لعلهم يرشدون‏» (105 )
يعنى: و هر گاه بندگان من، از تو درباره من بپرسند، بگو من نزديكم و دعاى دعا كننده را - به هنگامى كه مرا بخواند - اجابت مى‏كنم، پس آنان بايد فرمان مرا گردن نهند و به من ايمان آورند; باشد كه راه يابند .
ج) گفت و گوى انسانها با يكديگر: در واقع چنانچه دو نوع گفت و گوى اول و دوم بخوبى شكل گرفته باشد، زمينه خوبى را براى گفت و گوى نوع سوم پديد مى‏آورد . اين به آن معناست كه انسان، چنانچه مساله براى خودش روشن شده و با خداى خويش نيز ارتباط خوبى برقرار كرده باشد، بسادگى مى‏تواند با ديگر انسانها بر سر موضوعات به گفت و گو پرداخته و به تفاهم برسد . (106 )
بخشى از گفت و گوى انسانها با يكديگر، گفت و گوى انسانها با پيامبران است . خداوند، در اين باره دستورات خاصى دارد; براى مثال، ابن عباس، مفسر معروف چنين نقل مى‏كند :
مسلمانان صدر اسلام هنگامى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مشغول سخن گفتن بود و آيات و احكام الهى را بيان مى‏كرد، گاهى از او مى‏خواستند به آرامى سخن بگويد تا بتوانند مطالب را خوب درك كنند و سؤالات و خواسته‏هاى خود را نيز مطرح نمايند . براى اين درخواست جمله «راعنا» كه از ماده الرعى به معنى مهلت دادن است‏به كار مى‏بردند .
ولى يهود همين كلمه «راعنا» را از ماده «الرعونه‏» كه به معنى كودنى و حماقت است، استعمال مى‏كردند . در صورت اول مفهومش اين‏است‏كه به‏ما مهلت‏بده ولى‏در صورت‏دوم‏يعنى: ما را تحميق‏كن !
در اينجا براى يهود دستاويزى پيدا شده بود كه با استفاده از همان جمله‏اى كه مسلمانان مى‏گفتند، پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله يا مسلمانان را استهزا كنند . خداوند، براى جلوگيرى از اين سوء استفاده، به مؤمنان دستور داد به جاى جمله راعنا، جمله انظرنا را به كار برند كه همان مفهوم را مى‏رساند و دستاويزى براى دشمن لجوج نيست: (107 )
« يا ايها الذين آمنوا لا تقولوا راعنا و قولوا انظرنا و اسمعوا و للكافرين عذاب اليم‏» (108 )
يعنى: اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! نگوييد: راعنا و بگوييد: انظرنا و اين توصيه را بشنويد و كافران را عذابى دردناك است .