زندگی نامه علما

ميرزا محمد شيرواني(1098 ه'.ق)

 

مشعل ذكاوت

 

محمّدابراهيم احمدى

 

ديباچه

 

در اين نوشتار سعى شده به معرّفى يكى از دانشوران اسلامى پرداخته شود؛ فرزانه‏اى كه در گسترش فرهنگ «اجتهاد» نقش به سزايى داشته و دقّت و ژرف نگرى‏اش، زبانزد بزرگان است. شهرت اين عالم بزرگ «ملاّ ميرزاى شيروانى» است و به «مدقّق شيروانى» نيز معروف است.

 

 

ولادت وتحصيل‏

 

خطّه شيروان، در سال 1033 ه'.ق. شاهد تولّد كودكى بود كه خانواده متديّنش نام نيكوى «محمّد» را برايش برگزيدند.[1] وى پس از گذراندن خردسالى، پاى به مكتب نهاده و به فراگيرى قرآن و دانش‏هاى آن روزگار پرداخت. از آنجا كه از هوش سرشارى برخوردار بود، مورد تشويق استاد و خانواده‏اش قرار مى‏گرفت و تحصيل را به خوبى پشت سر مى‏نهاد؛ به همين علّت، با راهنمايى پدرش راهى حوزه علميه شيروان شده و شروع به تحصيل علوم اسلامى نمود.

 

 

هجرت

 

نوجوان شيروانى پس از فراگيرى مقدّمات، براى تكميل دانش خود چاره‏اى جز هجرت نمى‏ديد. در آن زمان، حوزه علميه اصفهان پذيراى عالمان و طلاّب فراوانى بود؛ زيرا تأسيس اوّلين حكومت گسترده شيعه (صفويه)، پايتخت شدن اصفهان و حمايت پادشاهان صفويه از اهل علم، باعث رونق گرفتن مباحث و محافل علمى شده و حوزه علميه اصفهان مورد توجّه فرهيختگان قرار گرفت.[2] محمد

 

نيز چون بسيارى از طلاّب، زادگاهش را ترك كرد و به اين شهر دانش پرور سفر نمود. وى در اين مسير، از شهرهاى متعدّدى عبور كرد و از محضر برخى از دانشوران آن شهرها بهره‏مند شد.

 

او پس از ورود به اصفهان و مشاهده عظمت دينى و علمى آنجا، گويا گمشده خود را يافته بود. بنابراين، بيش از پيش در راه تحصيل معارف اسلامى و شيعى، تلاش مى‏نمود؛ به طورى كه پس از گذشت چند سال، فقه، اصول، تفسير، حديث، كلام، فلسفه، رياضيات و نجوم را فراگرفت.

 

وى در اوّلين روزى كه به مدرسه محقّق خوانسارى وارد شد، استاد به تدريس شرح اشارات شيخ ابو على سينا مشغول بود؛ ميرزاى شيروانى پس از دقايقى، اشكالاتى مطرح ساخته و توجّه همگان را به خود جلب كرد.

 

طلاّب كه تا آن روز ايشان را در جمع خود نديده بودند، چشم به استادشان دوخته تا پاسخ وى را بشنوند. آقا حسين خوانسارى نخست از نام و نشان او جويا شد؛ وقتى ميرزا خودش را معرّفى كرد، استاد چنين فرمود:

 

«من در سطح معلومات تو مطالعه نكرده‏ام؛ امشب براى تو كتاب را مطالعه مى‏كنم تا پاسخگوى سؤالات تو باشم.»[3]

 

آزاد انديشى استاد و ميدان دادن وى به شاگرد، سبب شد ملاّ ميرزا (كه خود در فلسفه پرمايه بود) نزد آقا حسين بماند و شاگردى كند.[4]

 

ميرزاى شيروانى به دليل ژرف نگرى و تلاش شبانه روزى، در مدّت كوتاهى به مدارج عالى علمى راه يافت و با برگزارى جلسات پرسش و پاسخ و نگارش آثار علمى و تحقيقى، به عنوان «انديشمندى صاحب نظر» شناخته شد؛ از اين‏رو با لقب «مدقّق شيروانى» زبان‏زد محافل دينى و مذهبى شده و طلاّب زيادى در حوزه درسى وى شركت نمودند.[5]

 

 

ازدواج

 

ملاّ ميرزاى شيروانى كه ساليانى چند، نزد مجلسى اوّل (ملاّ محمّدتقى) به يادگيرى علوم مشغول بود، به سبب برخوردارى از امتيازاتى چون: عبادت، تقوا، اخلاق نيك، علم و ژرف‏نگرى مورد احترام و تكريم استادش قرار و گرفت سرانجام به افتخار دامادى وى نايل آمد و بر موقعيت دينى و اجتماعى‏اش افزوده گشت.[6]

 

بى‏گمان زندگى هر فردى، خواه ناخواه، با زندگى خانواده و بستگان همسر ارتباط دارد؛ از اين رو، نكاتى را مى‏توان بيان داشت:

 

پدرزن شيروانى؛ يعنى ملاّ محمدتقى اصفهانى (1003 - 1070 ه'.ق.)، يكى از عالمان بزرگ شيعه است كه از دانش فراوان وى افراد زيادى بهره‏مند شده‏اند. او داراى سه پسر و چهار دختر بود.

 

پسران دانشمندش عبارتنداز: ملاّ عزيزاللَّه (متوفّاى 1074 ه'.ق.)؛ ملاّ عبداللَّه (متوفّاى 1084 ه'.ق.) و ملاّ محمّد باقر، معروف به «مجلسى دوم» (1037 - 1110 ه'.ق.). دامادهاى فقيه و بزرگوارش عبارتنداز: ملاّ محمّد صالح مازندرانى (متوفّاى 1086 ه'.ق.)؛ ملاّ محمّد على استرآبادى (1010 - 1094 ه'.ق.)؛ ميرزاى شيروانى (1033 - 1098 ه'.ق.) و ميرزاكمال الدّين محمّد فسايى (زنده در 1103 ه'.ق.).[7]

 

خاندان مجلسى و ديگر بستگان نسبى و سببى آنها، علاوه بر موقعيت ممتاز مردمى و اجتماعى، نزد حكومت و كارگزاران صفويه نيز از مقام و جايگاه والايى برخوردار بودند؛ لذا بخشى از رشد و تكامل علمى، اجتماعى و سياسى ميرزاى شيروانى، مرهون وابستگى و پيوند فاميلى وى با خاندان مجلسى است.

 

 

در حريم نور

 

حوزه نوپا و جديدالتّأسيس اصفهان، توانايى جذب هميشگى اهل علم را نداشت؛ چرا كه حوزه كهنسال نجف اشرف و آستانه مقدّس اميرمؤمنان(ع) هماره پذيراى دانشمندان بوده وقلب‏ها و انديشه‏هاى طلاّب را سيراب و شكوفا مى‏ساخت. به همين جهت، مدقّق شيروانى نيز همچون پدر زن گرامى‏اش و دانشوران ديگر به عراق هجرت كرد[8] تا با توسّل به امامان(ع) و سيرو سلوك، از سر چشمه‏هاى اخلاق، عرفان و دانش سيراب شود.

 

وى علاوه بر تحصيل در محضر فرهيختگان علم، به تدريس پرداخت و به نشر و گسترش معارف اهل بيت(ع) همّت ورزيد.[9]

 

 

تكريم دانشمند

 

در سال 1078 ه'.ق. پس از رحلت شاه عباس دوم، فرزندش صفى دوم بر تخت سلطنت نشست و او را «شاه سليمان» ناميدند. وى پادشاهى عادل بود و به تعمير وتذهيب قبّه مطهّر رضوى همّت گماشت.[10]

 

از جمله كارهاى شايسته وى، دعوت از عالمان بزرگ عتبات عاليات و ديگر شهرها بود؛ به نحوى كه عدّه‏اى به درخواست وى جواب مثبت داده و رهسپار اصفهان شدند.

 

شاه سليمان به سبب آشنايى قبلى با موقعيت ممتاز ميرزاى شيروانى، از ايشان نيز دعوت كرد؛ چرا كه حضور فقيهان جامع الشّرايطى چون ميرزا، پايه‏هاى حكومت شيعى را تقويت نموده و ناهنجارى‏هاى اجتماعى (اخبارى گرى، تصوّف و غيره) را برطرف مى‏ساخت.

 

مجتهد شيروانى در سال 1091 ه'.ق. به اصفهان مراجعت كرده[11] و از سوى حكومت صفويه، دانشمندان و مردم، مورد تجليل و احترام شايانى قرار گرفت. حضور عالمان مهاجر در پايتخت و مسئله اسكان آنها، از جهت اقتصادى، مشكلاتى به همراه داشت؛ از اين رو شاه سليمان علاوه بر اختصاص كمك و مساعدت‏هاى مالى؛ مشكل مسكن برخى از دانشوران را حل نمود. وى براى سكونت ميرزاى شيروانى و خانواده‏اش در محلّه احمد آباد خانه‏اى ساخته و به ايشان واگذار كرد.[12] بدين ترتيب دگربار، مجلسِ درس، مناظره و موعظه ميرزا پر رونق شده و پروانگان حريم معارف، از انوار گفتار و نوشتار آن فقيه، محدّث، متكلّم و دانشمند بزرگ بهره‏مند شدند.

 

اگر چه برخى از شاهان صفوى ستم پيشه بودند؛ ولى حكومت آنان آثار خوبى نيز براى شيعيان در برداشته است، از جمله:

 

1. ترويج شعائر و معارف اهل بيت(ع) توسط آنان.

 

2. پشتيبانى از عالمان شيعه در جهت گسترش فرهنگ تشيّع.

 

3. ايجاد زمينه ايفاى نقش عالمان شيعه در امور سياسى، قضايى و فرهنگى.

 

4. مساعدت چشمگير در تقويت مراكز علمى و دينى.

 

5. جلوگيرى از هجوم حكومت عثمانى و ازبكها به شيعيان.[13]

 

در اين بستر مناسب زمانى و مكانى، اقامت فقيهانى چون ميرزاى شيروانى، ثمرات گوناگونى در پى داشته كه «تحكيم مكتب اهل بيت(ع)» را مى‏توان مهم‏ترين ارمغان ماندگار اين حضور مبارك، دانست.

 

 

استادان

 

ميرزاى شيروانى براى فراگيرى علوم گوناگون، نزد بزرگان حوزه به شاگردى پرداخته است. در اينجا نام استادان برجسته او را يادآور مى‏شويم:

 

1. ملاّ محمد تقى مجلسى، (1003 - 1070 ه'.ق.)

 

ميرزا مدّت زيادى از محضر ايشان بهره‏مند شده و علاوه بر اخذ اجازه روايى، به افتخار دامادى استادش نيز رسيده بود.

 

2. آقا حسين بن جمال‏الدين،

 

معروف به محقّق خوانسارى (1016 - 1098 ه'.ق.) ميرزا شاگرد ارشد و ممتاز مباحث فلسفى استادش بود؛[14] از اين رو هنگام درس، اشكالات زيادى مطرح مى‏كرد و با محقّق خوانسارى به مناظره علمى مى‏پرداخت. وى كتاب‏هاى استادش را پس از مطالعه دقيق، نقد مى‏نمود و در ردّ برخى از مطالب و نظرات ايشان رساله هايى مى‏نگاشت و متقابلاً محقّق خوانسارى هم به دفع اشكالات شاگردش همّت مى‏ورزيد. در اين باره يكى از همشاگردى‏هاى ميرزا مى‏گويد:[15]

 

«استادمان آقا حسين خوانسارى با آن فضل و كمال، از موشكافى‏ها و اشكالات فراوان ميرزا در هنگام درس و مباحثه، گاهى ناراحت مى‏شد.»[16]

 

ميرزا در بررسى كتاب‏هاى استادش مى‏گفت:

 

«آنچه اوّل نوشته بود، بهتر از بسيارى از آنهاست كه بعدها نوشت.»[17]

 

بيان اين نكته نيز درخور اهميت است كه ميرزا، سرآمد شاگردان فلسفه خوانسارى بوده[18] و از ايشان اجازه روايى كسب كرده بود.[19]

 

 

شاگردان

 

برخى از دانش آموختگان مكتب ميرزاى شيروانى عبارتنداز:

 

1. ملاّمحمد باقر مجلسى (1037 - 1110 ه'.ق). محمد باقر، صاحب «بحارالانوار» برادر خانم ميرزاى شيروانى و شاگرد روايى وى نيز هست؛ به طورى كه در 22 شعبان 1075 ه'.ق. اجازه نقل روايات «من لايحضره الفقيه» را از ايشان گرفته است.[20]

 

2. امير محمد صالح خاتون آبادى (1058 - 1116 ه'.ق.)

 

وى در كتاب «حدائق المقرّبين» خود مى‏نويسد:

 

«مولانا ميرزاى شيروانى - طيّب‏اللَّه رمسه - كه استاد اين قاصر است و در خدمت او فنون حكمى و فقه و بعضى از كتب حديث خوانده‏ام...».[21]

 

او ابتدا از شاگردان شيروانى به شمار مى‏رفت و پس از رحلت ايشان، در حوزه درسى پدرزنش (مجلسى دوم) حاضر گرديد.[22]

 

3. آقا محمّد اكمل اصفهانى، پدر علاّمه وحيد بهبهانى (زنده در حدود 1135 ه'.ق.)

 

در متن اجازه نامه علاّمه بهبهانى به علاّمه سيّد محمّدمهدى بحرالعلوم آمده است:

 

«...منهم الوالدالماجد...عن اساتيذه الاعاظم و المشايخ و المشتهرين بين المشارق والمغارب المستغنين عن التعريف بالفضائل و المناقب مولانا ميرزا محمّد شيروانى و الشيخ جعفر القاضى و مولانا محمّد شفيع استرابادى...».[23]

 

4. ميرزا عبداللَّه اصفهانى افندى (1066 - زنده در 1130 ه'.ق.)

 

نامبرده مى‏گويد:

 

«...قسمتى از تهذيب، شرح مختصر الاصول، شرح اشارات، اصول كافى و...از كتب متداول را نزد استاد علاّمه (ميرزاى شيروانى) - رحمةاللَّه عليه - فرا گرفتم».[24]

 

شايان ذكر است كه افندى براى چهار استادش القاب خاصّى قرار داده، كه بدين قرار است:

 

از علاّمه محمّدباقر مجلسى به «استاد استناد»، از آقا حسين خوانسارى به «استاد محقّق»، از ملاّ محمّدباقر سبزوارى به «استاد فاضل» و از ملاّ ميرزاى شيروانى به «استاد علاّمه».

 

نويسنده روضات‏الجنات مى‏گويد:

 

«از اين كه وى از ملاّ ميرزا تعبير به «استاد علاّمه» كرده، استفاده مى‏شود كه پايه علمى معظّم له از ديگر استادانش برتر و والاتر بوده است».[25]

 

5. شيخ حسن بلاغى نجفى (زنده در 1104 ه'.ق.). وى در كتاب «تنقيح المقال» خود، كه هنوز چاپ نشده، پس از تجليل از استادش مى‏گويد:

 

«سوگند به جانم كه او يگانه عصرش و يكتاى روزگارش بود... وى شاگردان دانشمند و فاضلى دارد...».[26]

 

6. سيّد صدرالدين رضوى قمى همدانى (متوفّاى 1160 ه'.ق.)

 

وى ادبيات، معقول، فقه و اصول را از محضر ميرزاى شيروانى فراگرفت.[27]

 

7. مولى محمّد بن عبدالفتّاح تنكابنى (متوفّاى 1124 ه'.ق.) معروف به «سراب».

 

وى به پيشنهاد استادش شيروانى، در ردّ كتاب آقا جمال خوانسارى، رساله‏اى نوشته بود.[28]

 

8. سيّد محمد باقر گيلانى (زنده در 1108 ه'.ق.)

 

يكى از كتاب‏هاى وى «مصباح النّجاة فى التّديّن و النّجاح» است كه آن را در سال 1108 ه'.ق. به اتمام رساند.[29]

 

در خصوص شاگردان با واسطه ميرزا، به بيان دو نمونه بسنده مى‏شود:

 

الف) محمد بن سليمان تنكابنى (1234 - 1302 ه'.ق.)، در نقل سلسله مشايخ روايى‏اش مى‏نويسد:

 

«...وايضاً ملاّ محمّد اكمل اجازه دارد از قطب كره ذكاوت و فطانت، مفخر ازكيا و مقتداى اتقيا، ملاّ ميرزا شيروانى - شرّفه‏اللَّه بشرافة قربه و ملاّ ميرزا از مجلسى اوّل اجازه دارد».[30]

 

ب) مرجع بزرگوار، آيةاللَّه مرعشى نجفى(ره) از بانوى مجتهده اصفهانى (حاجيه خانم نصرة بيگم حسينى) اجازه نامه‏اى گرفته كه در بين مشايخ اجازه روايى وى، نام ميرزاى شيروانى آمده است.[31]

 

 

بحران در مراكز علمى‏

 

در قرن يازدهم هجرى، پس از انتشار كتابى به نام «فوائد مدنيه»، توسط يكى از عالمان اخبارى (ملاّ محمّد امين استرآبادى)، بازار مباحثات علمى بسيار گرم شده بود و كمتر مدرسه‏اى بود كه دو نگرش «اخبارى»و«اصولى» را مطرح نكرده باشد.[32] شيوع مكتب اخبارى‏ ،خسارات زيادى بر جامعه شيعى وارد كرده بود؛ لذا غلبه بر اين بحران، وظيفه فقيهان عصر صفويه را سنگين‏تر مى‏كرد. در پاسداشت تفكّر فقه استدلالى و اصولى، عالمانى چون: ملاّصالح مازندرانى، محقّق شيروانى و آقا حسين خوانسارى[33] نقش اساسى داشتند كه داستان ذيل، بيانگر اين ادّعاست:

 

ملاّخليل قزوينى - از عالمان مشهور اخبارى - بر اين باور بود كه:

 

الف) ترجيح بلامرجّح، جايز است.

 

ب) شكل اوّل، نتيجه نمى‏دهد؛ زيرا مستلزم دور است، به جهت اين‏كه فهم صغرا و كبرا، موقوف است بر معرفت نتيجه و فهم نتيجه، موقوف است بر معرفت صغرا و كبرا، و دور باطل است؛ پس استدلال به شكل اوّل، باطل خواهد بود.

 

شيوع و انتشار اين نظريه، واكنش فقيهان را در پى داشت؛ آقا حسين خوانسارى نيز به ردّ و بطلان عقيده ملاّ خليل قزوينى پرداخته و طرفداران اخبارى را به بن بست كشانيد. ملاّ خليل به اصفهان آمد تا شخصاً به اشكالات اصولى‏ها پاسخ داده و در مناظره بر آنها پيروز شود...

 

ميرزاى شيروانى بعد از آشنايى با نام و انگيزه مسافرت وى، چنين پرسيد:

 

شما بگوييد چرا صغرا و كبرا، مستلزم «نتيجه» نيستند؟!

 

ملاّ خليل براى اثبات عقيده‏اش به استدلال پرداخت و بر حجّيت آن اصرار ورزيد؛ ميرزاى شيروانى در بطلان ادلّه وى گفت:

 

همين دليل تو، مشتمل است بر صغرا، كبرا و نتيجه! مگر نه اين است كه شما صغرا و كبرا را مستلزم نتيجه نمى‏دانى؟ پس دليل تو، طبق همان مذهب و عقيده‏ات، فاسد است!

 

ملاّ خليل بعد از دقايقى سكوت، از جلسه برخاسته و بدون ديدار و مناظره با محقّق خوانسارى، به قزوين مراجعت كرد.[34]

 

 

آثار ماندگار

 

يكى از راه‏هاى ترويج معارف اهل بيت(ع) و رشد جامعه اسلامى، نگارش كتاب است. ميرزاى شيروانى كه در فنون مختلف به مطالعه و پژوهش پرداخته بود؛ اندوخته‏ها، تجارب و نظرات خود را در مجموعه هايى گرد آورى كرد كه بيشتر آنها به زبان عربى است.

 

الف) كتاب‏ها

 

1. اثبات عصمة الائمه(ع)، تفسير آيه (انّ الابرار لفى نعيم)؛

 

2. اثبات النبوّة و الامامة؛

 

3. الاجتهاد و الاخبار، (مصادر الانوار)؛

 

4. الاحباط و التكفير؛

 

5. اصالة البرائة؛

 

6. اصول دين؛ (مباحث كلامى در توحيد، نبوّت و امامت)، فارسى.

 

7. انموذج العلوم؛

 

8. الجبر و الاختيار؛

 

9. الجمع بين الاخبار المتعارضة؛

 

10. جيش اسامة، (رسالة اسامة)؛

 

11. ديوان شعر.[35]

 

يكى از اشعار منسوب به وى چنين است:

 

ياد تو كنم، دلم پر از خون گردد

 

وين ديده اشك خيز، جيحون گردد

 

هرچند ز ديده اشك حسرت بارم‏

 

در سينه‏ام آتش غم افزون گردد[36]

 

ب)حواشى

 

شيروانى بر آثارى كه ذكر مى‏شود، حاشيه زده است:

 

1. اثبات الواجب ملاّجلال دوانى؛

 

2. تفسير بيضاوى؛

 

3. حاشيه فاضل خفرى بر شرح تجريد قوشچى؛

 

4. حاشيه قديمه دوانى بر شرح تجريد؛

 

5. حاشيه خطائى بر مختصر؛

 

6. حاشيه سيّد شريف بر شرح مطالع؛

 

7. شفاى ابن سينا؛

 

8. مسالك؛

 

9. شرايع الاسلام؛

 

10. معالم الاصول؛ به زبان عربى و فارسى؛

 

11. شرح مختصر الاصول عضدى.

 

ج) رساله‏ها

 

1. رسالة الآصفية؛ وى اين اثر را به اسم آصف ميرزا - از اركان دولت صفويه - نوشته است.[37]

 

2. رساله البداء؛

 

3. رساله‏اى در استحقاق ثواب و عقاب؛

 

4. رساله‏اى در دفع شبهه ابن كمونه؛

 

5. رساله‏اى ردّ فخر رازى؛ (وى با آيه غار بر خلافت ابوبكر استدلال كرده بود و مدقّق شيروانى در اين رساله به نقض آن پرداخته است.)[38]

 

6. رساله‏اى در شكّيات، (الخلل)؛

 

7. رساله‏اى در كائنات جوّ؛

 

8. رساله‏اى در كذب؛

 

9. رساله‏اى در هندسه؛

 

10. رساله شبهة الاستلزام؛

 

11. رساله شبهة المركّب؛

 

و رساله هايى در اصول، فقه، حكمت، كلام، رياضى، منطق، معانى و بيان.[39]

 

د) شرح‏ها

 

1. شرح تهذيب شيخ طوسى؛

 

2. شرح حديثِ «سِتَّةُ اَشْياءٍ لَيْسَ لِلْعِبادِ فيها صُنْعٌ»؛

 

3. شرح حديثِ «مناظره زنديق با امام صادق(ع) »؛

 

4. شرح قاموس المحيط؛ شرح مفصّلى بر قاموس فيروز آبادى و به زبان فارسى است.

 

5. شرح قواعد علاّمه، (توضيح سه مسئله از قواعد)؛

 

6. شرح المعالم، فارسى.[40]

 

در خصوص تأليفات ميرزاى شيروانى نكاتى قابل توجّه است:

 

1. در نگارش به زبان عربى بيش از فارسى توانايى داشته و زبان مادرى وى تركى بوده است.[41]

 

2. تعدادى از آثار ميرزا به عنوان «ردّيه» است؛ چرا كه وى كتاب‏هاى عالمانى چون: محقّق خوانسارى و آقا جمال خوانسارى را به دقّت مورد ارزيابى قرار داده و در نقد آنها كوشش مى‏كرد. چنان كه علما نيز به پاسخ اشكالات ميرزا پرداخته و در ردّ برخى از مطالب و نظريه‏هاى او رساله هايى نگاشته‏اند.[42]

 

 

ويژگى‏ها

 

ميرزاى شيروانى همچون فقيهان ديگر، داراى سجاياى اخلاقى از قبيل عبادت، تقوا، سخاوت و شجاعت بوده؛ امّا آنچه كه وى را از بسيارى ديگر ممتاز نموده، دقّت علمى و تشكيل مجالس بحث و جدل است. در اينجا به نمونه‏هايى از آن بسنده مى‏شود:

 

ميرزا مى‏گفت:

 

«من بيست (هفتاد) دفعه شرح جامى را تدريس كرده‏ام و هر بار چيزى را فهميدم كه پيشتر درك نكرده بودم».[43]

 

علاّمه خوانسارى مى‏گويد:

 

«ميرزا در فنّ جدل و مناظره، مهارت عجيبى داشته و مخالفان خود را، از سران هر دسته كه بوده، به زانو درمى‏آورد...»[44]

 

خاتون آبادى در پژوهش‏هاى خود به كلام ميرزا استناد كرده و مى‏نويسد:

 

«مولانا ميرزاى شيروانى نقل نمود كه بابا ركن الدين مدفون در قبرستان كبير اصفهان، معاصر خواجه نصيرالدين طوسى بوده...»[45]

 

يك روز براى شاگردان خود، هفتاد دليل آورد كه حوضِ مدرسه، آب ندارد! طلبه‏ها با وجود اينكه مى‏دانستند و مى‏ديدند حوض پر آب است، ولى در مقابل استدلال استادشان پاسخى جز سكوت نداشتند. ميرزا با مشاهده عجز و ناتوانى آنان، برخاسته و مقدارى از آب حوض برداشت و در هوا پاشيد. آنگاه فرمود:

 

«همين، در ابطال آن براهين كافى است.»

 

يعنى وجود عينى آب، حكايتگر اين است كه ادلّه، مغالطه بوده نه استدلال عقلى.[46]

 

از ديگر ويژگى‏هاى او، تشويق شاگردانش به نگارش كتاب است. در اين رابطه به بيان نمونه‏اى اكتفا مى‏كنيم.

 

نويسنده «رياض‏العلماء» نقل مى‏كند:

 

«... رساله خوب و بسيار زيبايى نوشته بودم؛ آن را به استاد علاّمه و يگانه دوران، مرحوم مولانا ميرزاى شيروانى تقديم كردم تا ملاحظه كنند. ايشان از آن تعريف كرده و به تشويق من پرداخت».[47]

 

 

سِرّ دلبران

 

يكى از روش‏هاى معرّفى و شناخت «جايگاه معنوى افراد»، رجوع به گفتار و نوشتار فرزانگان است؛ لذا از آينه باور آنان، سيماى ميرزاى شيروانى را به تماشا مى‏نشينيم.

 

1. مير محمّد باقر خاتون آبادى:

 

«...وحيد زمان و فريد دوران، سيّد مرتضى و شيخ مفيد و شيخ طوسى عصر خود در ممارستِ مطالب امامت و متعلّقات او، و خواجه نصير عصر خود در مطالب هيئت، هندسه، رياضى و... عديل او نبود و نخواهد به هم رسيد.»[48]

 

2. مير محمّد صالح خاتون آبادى، نويسنده حدائق المقرّبين:

 

«...مولانا ميرزاى شيروانى - طيّب‏اللَّه رمسه - ... در تحقيق، تدقيق، استقامت فكر و جامعيت، مسلّم بود. و در فنون، اصول، كلام، حكمت و رياضى يد طولايى داشت...».[49]

 

3. محمّدباقر موسوى خوانسارى:

 

«...وى از علماى فاضل در دوره اخير صفويه بود، كه در اصول، منطق، طبيعى، فقه، حديث و علوم ديگر از مهارت ويژه‏اى برخوردار بود...». [50]

 

4. شيخ عبّاس قمى:

 

«عمدة المحقّقين و قدوة المدقّقين، الفاضل، الكامل، العلاّمة، الفهامة...».[51]

 

5. حاج محمّد اردبيلى:

 

«العلامة المحقق المدقق الرضى...؛ ملاّ ميرزا علاّمه، محقّق، مدقّق، پسنديده خوى، پاك‏سرشت، فاضلِ كامل، متبحّر در همه علوم، داراى هوشى‏ تيز و حافظه‏اى قوى.[52] شخصيت وى در جلالت قدر و عظمت شأن و بلندى مرتبه و تبحّرش و كثرت حفظش و دقّت نظرش و اصابت رأيش و حدسش، مشهورتر از آن است كه ذكر شود و بالاتر از آن است كه در عبارت بگنجد...».[53]

 

6. شيخ حسن بن عباس بلاغى نجفى:

 

«استادم - كه در علم اصول و فروع، استناد من بر اوست - افضل المتأخّرين و اكمل المتبحّرين، بل آيةاللَّه فى العالمين و قدوة المحقّقين و سلطان الحكماء و المتكلّمين...حال او در وثاقت و جلالت بيش از آن است كه ذكر شود و افزون‏تر از آن است كه در عبارت بگنجد .من كسى را نديده‏ام كه در فضل و قوّت حفظ و سخن پاكيزه به پاى او برسد! آرى، او يگانه روزگار و يكتاى عصر خود بود...».[54]

 

7. سيّد محسن امين:

 

«وى علاّمه محقّق مدقّق و فردى پر آوازه و خبره در علوم بود و از چهره‏هاى كمياب روزگار از جهت هوش، ژرف نگرى و انديشه به شمار مى‏آمد...».[55]

 

8. ميرزا محمّد تنكابنى:

 

«...شعله زكاء و وارث محاسن فضلاء و مقتداى مدقّقين از علماء...؛ افكار ابكارش، نتيجه افكار اسلاف اشراف اوّلين و اقوال دُرَر نثارش در سطور طروسِ متأخرّين چون خورشيد رخشان تابان و نمايان است...».[56]

 

9. مولى محمّد على كشميرى:

 

«االمحقّق المدقّق الصّمدانى...عالم وسيع الصّدر و فاضل جليل القدر بود...».[57]

 

10. ميرزا محمّد على مدرّس يزدى:

 

«...از اعاظم علماى اماميه و افاضل اواخر عهد دولت صفويه مى‏باشد كه عالم، عامل، متبحّر، متتبّع، متفنّن، جامع معقول و منقول؛ در فقه، حديث، كلام، حكمت، مناظره و جدل بى‏بدل...».[58]

 

11. ميرزا محمّد طاهر نصرآبادى اصفهانى:

 

«مولانا ميرزا، ولايت شيروان از وجود خيرنمودش به خير و بركت قرين گرديده و صداى كوس فضيلتش به گوش ساكنان عرش رسيده؛ شمع افادت از گرمى نفسش، خورشيد ضياء و گلزار عبادت از آب وضويش، بهشت صفا؛ به اشارات ابرو، رموز معانى بيان نمايد و به مفتاح زبانِ معجز بيان، گره بسى مشكلات گشايد. طبعش در ترتيب نظم و نثر، مجمع البحرين و خاطرش در تحقيق علوم عقل و نقل، مطلع شمسين...».[59]

 

 

عروج

 

ميرزاى شيروانى به سبب اشتغالات علمى و كهولت، دچار بيمارى سختى شد؛ به شكلى كه درد، همه وجودش را فرا گرفته بود؛ اما با توجه به همه اين مشكلات، روحيه توكّل، رضا و شكيبايى را از دست نداد. شاگرد گرانقدرش خاتون آبادى، نقل مى‏كند:

 

«در اين مدّت بيمارى، از حالت اعتدال بيرون نرفت و با غنى، فقير، وضيع و شريف در وقت عيادت، هيچ مرتبه از مراتب تفقّد از او مفقود نشد».[60]

 

محبوبيت وى آن چنان بود كه دولت‏مردان، عالمان و مردم به عيادتش شتافته و براى سلامتى‏اش دعا مى‏كردند. امّا قرائن، حكايتى ديگر داشت و ماه رمضان سال 1098 ه'.ق. نشانه‏هاى عروج را در سيماى نورانى آن فرزانه 65 ساله، جلوه‏گر ساخته بود. بدين سان بود كه پس از يك سال ونيم بيمارى، در ظهر روز جمعه 29 ماه مبارك، كبوتر روحش به سوى عرشيان اوج گرفت و ميهمان اولياءاللَّه شد.[61]

 

در مادّه تاريخ رحلتش اين گونه سروده شده است:

 

گفت: كز بيداد غوّاص اجل‏

 

«گوهرى ديگر در اين دريا نماند»[62]

 

پيكر مطهّر اين بزرگمرد عرصه علم و فقاهت از سوى مقامات كشورى و لشكرى و دانشمندان، خصوصاً علاّمه مجلسى و مردم، با اشك و آهى جانسوز تشييع شده و سپس به جانب مشهد مقدّس منتقل گرديد. جنازه آن حكيم پرآوازه در مشهد رضوى نيز با شكوهى خاص تشييع شد و پس از اقامه نماز و طواف به دور ضريح منوّر امام رضا (ع)، در مدرسه ميرزا جعفر دفن گرديد.[63]

 

 

لوح مزار

 

به نقل نويسنده «مطلع الشمس»، در سنگ نبشته مقبره وى، چنين آمده است:[64]

 

«وفات المولى الاعظم، العالم الرّبانى و الفاضل السّبحانى، قدوة المحقّقين، اسوة اهل اليقين، حجّةاللَّه على العالمين، اعلم علماء زمانه و افضل فضلاء عصره و اوانه، مولانا ميرزامحمّد بن الحسن الشيروانى - طهّراللَّه رمسه - فى تاسع و عشرين من شهر رمضان سنة ثمان و تسعين و الف».

 

شاگرد فرزانه‏اش ، شيخ حسن بلاغى نجفى، به جان خود سوگند مى‏خورد كه ميرزاى شيروانى يگانه و يكتاى روزگارش بوده است؛ سپس در عظمت علمى و معنوى استادش، اين شعر را يادآور مى‏شود كه:

 

هيهات أن يأتى الزّمان بمثله‏

 

انّ الزّمان بمثله لبخيل‏[65]

 

علاّمه سيّد محمّد باقر خوانسارى در تأييد كلام فوق، به اين شعر تمسّك مى‏جويد:

 

نساء حىّ العُلى عن مثله عقمت‏

 

و ان لم يكن جُلُّ ولد المجد اخوانا[66]

 

گفتنى است كه در مدرسه ميرزا جعفر (دانشگاه بزرگ رضوى) برخى از عالمان همدوره ميرزاى شيروانى نيز مدفون هستند، همچون: ملاّ محمّدباقر محقّق سبزوارى (1017 - 1090 ه'.ق.) و شيخ على، نوه شهيد ثانى (1013 - 1104 ه'.ق.).[67]

 

 

بازماندگان‏

 

پيشتر اشاره شد كه ميرزاى شيروانى با سومين دختر مجلسى اوّل، ازدواج كرد. ثمره زندگى مشترك آنان، يك دختر و پسرى به نام ميرزا حيدرعلى بود. مدقّق شيروانى دخترش را به عقد ملاّ محمّدتقى گيلانى درآورد كه فرزندان آنها عبارتند از: آقا ميرزا، آقا على، آقا محمّدكاظم، آقا محمّدصادق و دو دختر. يكى از دختران، زوجه ميرزا محمّدجعفر، پسر مجلسى دوم و ديگرى، زوجه آقا علاءالدين محمّد است.[68] [69]

 

ناگفته نماند كه در روز «عيد غدير» سال 1216 ه'.ق. وهّابى‏هاى عربستان به شهر مقدّس كربلا يورش برده و جنايات فجيعى به بارآوردند؛ برخى از نوادگان ميرزاى شيرازى (آقا ميرزا، آقا محمّدكاظم و پسر محمّدكاظم) جزو شهداى اين حادثه دلخراش هستند.[70]

 

و سخن ديگر اينكه همسر آقا عبدالحسين، پسر وحيد بهبهانى، (متوفّاى 1224 ه'.ق.) دختر حاجى محمّدجعفر مجلسى (داماد ميرزاى شيروانى) است.[71]

 

ميرزا حيدرعلى شيروانى

 

از آنجا كه ميرزا حيدرعلى شيروانى تنها پسر مدقّق شيروانى و داراى عظمت علمى بوده؛ به فرازهاى مهمّ زندگى ايشان مى‏پردازيم.

 

 

جايگاه اجتماعى و معنوى

 

در كتاب‏هاى تراجم از وى چنين ياد مى‏شود: «مولانا ميرزا حيدرعلى شيروانى اصفهانى نجفى (غروى)»؛[72] چرا كه اصالتاً شيروانى‏ بوده و در اصفهان به دنيا آمده و مدّت زمان طولانى در نجف اشرف سكونت داشت.

 

نامبرده علاوه بر پدرش، از محضر بزرگانى چون: علاّمه مجلسى و ميرزا عبداللَّه اصفهانى افندى بهره‏مند شده و به دريافت اجازه روايى مفتخر گرديد.[73]

 

حسب و نسب والاى او، بر موفقيت علمى و اجتماعى‏اش افزوده بود؛ لذا گروهى از طلاّب به حوزه درسى‏اش راه يافته؛ و به فراگيرى معارف دينى پرداختند.

 

 

پيوند

 

علاّمه مجلسى، صاحب «بحارالانوار» از همسر دومش (خواهر ابوطالب خان نهاوندى) يك پسر، به نام محمّدرضا، مشهور به «آغاسى» و يك دختر داشت. وى دخترش را به عقد خواهرزاده‏اش ميرزا حيدرعلى درآورد. ثمره اين پيوند، سه پسر (آقا على‏اكبر، على اوسط و على‏اصغر) و يك دختر بود.

 

اين دختر بعدها به همسرى پسر عمّه‏اش، آقا ميرزا گيلانى درآمد و بدين ترتيب، نوادگان ديگرى از مدقّق شيروانى به دنيا آمدند.[74]

 

 

حيدريه

 

ميرزا حيدر على در فقه، تفسير، حديث و كلام، پژوهش‏هايى انجام داد و آثارى نيز در اين علوم به نگارش درآورد. برخى از عقايد او، گرچه بر اساس برداشت و اجتهاد فقهى بوده؛ امّا با سيره عملى امامان معصوم(ع) مخالف بوده است؛ به طورى كه ترويج آن افكار افراطى خسارت مادّى و معنوى گوناگونى در پى داشت. از جمله باورها و فتاواى ميرزا حيدر على «كافر و نجس بودن اهل سنّت و منافقان» بود.

 

در «مرآت الاحوال»[75] مى‏خوانيم:

 

«فاضل مقدّس و عالم متبحّر، ملاّحيدر على، مجاور نجف اشرف است و تصلّبش در مذهب حق، به درجه كمال بود و در مسائل اصوليه، طريقه سيّد مرتضى - عليه الرّحمة - را داشت».

 

عقايد متعصّبانه پيروان حيدر على، از سوى عالمان معاصرش مردود اعلام شد و در بطلان و ردّ آن، كتاب‏هايى نيز نوشته شد. و چه بسا يكى از عللى كه ميرزا حيدر على شيروانى با تمام مقامات علمى و زهد و تقوا، گمنام مانده و آثار و تأليفاتش متروك و مهجور است، همين آراى ويژه او باشد.[76]

 

 

رحلت

 

درباره زمان رحلت و آرامگاه ميرزا حيدرعلى، اطّلاع دقيقى به دست نياورديم، جز اينكه ميرزا حيدر على نگارش برخى از كتاب‏هايش مانند «احوال الصحابه»، «الاسلام و الايمان»، «اصالة البرائة»، «تراجم السفراء»، «الامامة» و «المجالس» را در سال 1129 ه'.ق. به پايان رسانده است.[77]

 

وى در نجف اشرف زندگى مى‏كرد و ممكن است به عللى، پيكرش به اصفهان منتقل شده باشد؛ چرا كه بر اساس عقيده آيةاللَّه مرعشى نجفى (ره) مقبره ميرزا حيدرعلى در بيرون بقعه دايى‏اش، علاّمه مجلسى (ره) قرار دارد.[78]

 

 

تأليفات

 

تأليفات ميرزا حيدرعلى عبارتنداز:

 

1. آيات النازلة فى ذمّ‏الجائرين على اهل البيت(ع)؛

 

2. احكام الارضين؛

 

3. احكام البغاة؛

 

4. احكام المسافر؛

 

5. احوال الصحابة؛

 

6. احوال نوّاب اربعه، (تراجم السفراء فى عصر الغيبة الصغرى)؛

 

7. الاسلام و الايمان و معنى الناصب، داراى سه فصل و يك خاتمه، (عربى)؛

 

8. اصالة البرائة؛

 

9. العترة؛

 

10. تعليقه بر مسالك؛

 

11. التوحيد؛ در دو جلد كه جلد دوم آن «الحجّة و الامامة» است.

 

12. حاشيه بر فروع كافى؛

 

13. المجالس، در امامت؛

 

14. مختصر و تلخيص كتاب المصباح المتهجّد شيخ طوسى؛ در ضمن، وى برخى ادعيه و زيارات را به آن افزوده است.

 

15. استنباط الاحكام فى عصر غيبة الامام(ع)؛

 

16. المزار؛

 

17. مناقب الحيدرية؛

 

18. المناقب و المثالب؛ (ما روته العامة من فضائل اهل البيت (ع) و مثالب اعدائهم).

 

اين كتاب ارزشمند با تحقيق شيخ محمّد حسّون، در سال 1414 ه'.ق. توسّط منشورات‏الاسلاميه و تحت عنوان «مناقب اهل‏البيت(ع)»، به زبان فارسى، چاپ شده است.

 

19. ميزان المقادير؛ (المقادير الشرعية)، در پنجاه بيت.

 

20. رسالة فى وجوب توقير الذّرية الطاهرة؛

 

21. رسالة فى وجوب الصلاة عند ذكر النبى(ص)؛

 

22. رسالة فى فضل اهل البيت (ع)؛

 

23. رسالة فى العصمة؛

 

24. رسالة فى تكفير غير الامامى؛

 

25. رسالة فى تكفير المنافقين؛

 

26. رسالة فى حدّ القصر؛

 

27. رسالة فى الصلاة و احكامها؛

 

28. رسالة فى كفر المنافق الناصب من جميع طبقات المسلمين؛

 

29. رسالة فى مسائل الصوم؛

 

30. رسالة فى شكوك الصلاة؛

 

31. رسالة فى ما ورد فى صدر هذه الامّة؛

 

32. رساله‏اى در وجوب عينى اجتهاد بر تمام مكلّفان؛

 

و رساله‏هاى ديگر.[79]

 

 

در قاموس انديشه

 

شيخ عبدالنّبى قزوينى در وصف ميرزا حيدر على شيروانى مى‏گويد:

 

«...كان فاضلاً معظّماً وعالماً ومفخماً كما علمناه من تعليقاته على المسالك و غيرها...؛ مولانا حيدر على شيروانى،[80] دانشمندى بزرگ و عالمى‏ ارجمند بود؛ چنان كه اين امر را از تعليقات ايشان بر مسالك و كتاب‏هاى ديگر درمى‏يابيم. اين تعليقات گرچه اندك است؛ لكن بر فضل و دانش مؤلّف آن گواهى مى‏دهد. و تمام كلام اينكه، وى اهل فضل و دانش بود و در عين حال، اهل زهد و تقوا...».[81]

 

علاّمه شيخ محمّدحسين اعلمى حائرى در وصف او آورده است:

 

«...العالم الفاضل الفهامة كان حاوياً لأنواع الفضائل و مراتب التقوى كاملاً فى العلوم العقلية والنقلية.».[82]

 

 

[1] عده‏اى زادگاه وى را شيروانِ استان خراسان دانسته‏اند و برخى شيروانِ كشور آذربايجان و منطقه قفقاز؛ كه در هر صورت، در آن زمان جزو شهرهاى ايران بزرگ شمرده مى‏شدند. (مطلع‏الشمس، اعتمادالسلطنه، ج اوّل و دوم، ص 282؛ اعيان‏الشيعة، سيد محسن امين، ج 9، ص 143؛ روضات‏الجنّات، سيّدمحمدباقر خوانسارى، ج 7، ص 96).

 

[2] ر.ك: مفاخر اسلام، على دوانى، ج 8؛ صفويان نماد اقتدار ايران، محمّدباقر پور امينى، ج 1 و 2.

 

[3] تذكرة العلماء، تنكابنى، ص 141 و 142؛ قصص العلماء، تنكابنى، ص 266 و 267.

 

[4] مجلّه حوزه، ش 89 و 90، ص 13 و 14.

 

[5] مطلع الشمس، ج اوّل و دوم، ص 681؛ جغرافياى تاريخى شيروان، محمّداسماعيل مقيمى، ص 252 و 253.

 

[6] در همه منابع به اين مسئله (دامادى خاندان مجلسى) اشاره شده است.

 

[7] براى آشنايى بيشتر، ر.ك: مفاخر اسلام، ج 8 ؛ علاّمه مجلسى بزرگمرد علم و دين، على دوانى ؛ زندگينامه علاّمه مجلسى (همايش بزرگداشت علامه مجلسى)، سيّد مصلح الدين مهدوى، ج 1؛ فيض قدسى، علامه نورى، ترجمه سيّد جعفر نبوى.

 

[8] مولانا شيروانى در اصفهان به دامادى مجلسى اوّل رسيد و...[سپس‏] به زيارت عتبات رفته و در نجف توطّن كرد. (تذكره نصرآبادى، ص 157).

 

[9] فهرست مشاهير ايران ، دكتر ابوالفتح حكيميان، ج 2، ص 113.

 

[10] فوائد الرضويه، شيخ عباس قمى، ص 479 - 482.

 

[11] وقايع السنين والاعوام، خاتون آبادى، ص 536 .

 

[12] تذكره نصرآبادى، ص 157؛ فوائد الرضويه، ص 467 و 468؛ تاريخ ادبيات در ايران، دكتر ذبيح الله صفا، ج 5 (بخش يكم)، ص 180 ؛ ريحانة الادب، ج 5، ص 386 و 387.

 

[13] مجلّه حوزه، ش 75، ص 137 و 138.

 

[14] تذكرة القبور، عبدالكريم گزى اصفهانى، به كوشش ناصر باقرى بيدهندى، ص 50 ؛ نجوم السماء، ص 192؛ مجله حوزه، ش 89 و 90، ص 13، 14 و 178.

 

[15] علاّمه مجلسى بزرگمرد علم و دين، ص 247 و 459؛ رياض العلماء و حياض الفضلاء، ميرزا عبداللَّه افندى،ترجمه محمّد باقر ساعدى، ج 2، ص 63.

 

[16] نجوم السماء، ص 192 و 193؛ ريحانة الادب، ج 5، ص 386.

 

[17] مفاخر اسلام، ج 8، ص 102.

 

[18] زندگينامه علاّمه مجلسى، ج 1، ص 348.

 

[19] نجوم السماء، ص 192.

 

[20] بحار الانوار، ج 105، ص 185 و 186؛ الذريعه، ج 11، ص 24.

 

[21] تلامذة العلاّمة المجلسى و المجازون منه، سيّد احمد حسينى، ص 110 و 111؛ علاّمه مجلسى بزرگمرد علم و دين،ص 326، 369 و 370؛ مفاخر اسلام، ج 8، ص 353، 398 و 399.

 

[22] علاّمه مجلسى بزرگمرد علم ودين، ص 370 و 371؛ مفاخر اسلام، ج 8، ص 400.

 

[23] وحيد بهبهانى، على دوانى،ص 108، 173 و 174؛ روضات الجنات، ج 2، ص 98؛ تلامذة العلامة المجلسى و المجازون منه، ص 78.

 

[24] علاّمه مجلسى بزرگمرد علم ودين، ص 385؛ مفاخر اسلام، ج 8، ص 413.

 

[25] روضات الجنّات، ج 7، ص 94 و 95؛ رياض العلماء و حياض الفضلاء، ج‏1، ص 8 و 16.

 

[26] روضات الجنّات، ج 7، ص 95؛ مفاخر اسلام، ج 8، ص 353 و 354؛ علامه مجلسى بزرگمرد علم و دين، ص 327.

 

[27] روضات الجنّات، ج 4، ص‏122 و123 ؛ وحيد بهبهانى، ص 152-150؛ ستارگان حرم، ج 6، مقاله «سيّد صدرالدّين رضوى».

 

[28] تراجم الرّجال، سيّد احمد حسينى، ج 2، ص 613.

 

[29] دين وسياست در دوره صفوى، رسول جعفريان، ص‏155 .

 

[30] تذكرة العلماء، 260 و 261.

 

[31] الاجازة الكبيره، ص 245 و 246.

 

[32] ر. ك: مفاخراسلام، ص 461 - 464.

 

[33] وحيدبهبهانى، ص 69، 153 و 154.

 

[34] تذكرة العلماء، ص 89 و 90.

 

[35] الذريعه، ج 9/3، ص 1140.

 

[36] ريحانة الادب، ج 5، ص 388.

 

[37] الذريعه، ج 1، ص 35 و ج 11، ص 5.

 

[38] همان، ج 10، ص 216 .

 

[39] همان، ج 20، ص 365.

 

[40] معجم مؤلّفى‏الشيعة، على فاضل قائينى نجفى، ص 243 و 244؛ تنقيح‏المقال، ممقانى، ج 3، ص 103؛ روضات‏الجنّات، ج 7، ص 93 و 94؛ فوائدالرضويه، ص 467 و 468؛ ريحانةالادب، ج 5، ص 287 و 288؛ معجم رجال‏الحديث، آيةاللَّه خويى، ج 15، ص 256.

 

[41] قصص العلماء، 268 .

 

[42] رياض العلماء و حياض الفضلاء، ج 2، ص 63؛ تعليقه امل الآمل، سيّد احمد حسينى، ص 112 و 141؛ الذريعه، ج 10، ص 194 و 195.

 

[43] قصص العلماء، ص 267 و 268؛ تذكرة العلماء، ص 143. بر اساس نقل ديگر، 25 مرتبه «شرح كافيه عبدالرحمن جامى» را تدريس كرده است. ( روضات الجنّات، ج 5، ص 69).

 

[44] روضات الجنّات، ص 93؛ علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى، م. جرفادقانى، ص 143.

 

[45] وقايع السنين و الاعوام، ص 364.

 

[46] قصص العلماء، ص 267؛ تذكرة العلماء، ص 142.

 

[47] صفويه در عرصه دين، فرهنگ و سياست ،رسول جعفريان، ج 1، ص 447 (بااندكى تغيير).

 

[48] وقايع السنين و الاعوام، ص 543.

 

[49] علامه مجلسى بزرگمرد علم ودين، ص 326.

 

[50] روضات الجنّات، ج 7، ص 93.

 

[51] الكنى و الالقاب، ج 3، ص 213؛ هدية الاحباب، ص 270 و 271.

 

[52] جامع الرواة، ص 92.

 

[53] علامه مجلسى بزرگمرد علم و دين، ص 326؛ فيض قدسى، ص 227.

 

[54] روضات‏الجنّات، ج 7، ص 95؛ علامه مجلسى بزرگمرد علم و دين، ص 327.

 

[55] اعيان‏الشيعة، ج 9، ص 142.

 

[56] قصص العلماء، ص 266.

 

[57] نجوم السماء فى تراجم العلماء، ص 192.

 

[58] ريحانة الادب، ج 5، ص 386.

 

[59] مفاخر اسلام، ج 8، ص 350.

 

[60] وقايع السنين و الاعوام، ص 540 و 543.

 

[61] فوائدالرضويه، ص 468.

 

[62] مصرع دوم به حساب ابجد، مساوى با 1099 است. (طبقات اعلام الشيعة، آقا بزرگ تهرانى، ج 5، ص 524).

 

[63] فوائدالرضويه، ص 468.

 

[64] ج اوّل و دوم، ص 681 و 682.

 

[65] روضات‏الجنّات، ج 7، ص 95.

 

[66] همان، ص 96.

 

[67] مفاخر اسلام، ج 8، ص 282 و 302؛ فوائدالرضويه، ص 322 و 323.

 

[68] بحارالانوار، ج 105، ص 137 و 138.

 

[69] براى آگاهى از بازماندگان دخترى ميرزاى شيروانى ر. ك: مرآت‏الاحوال جهان نما، به انضمام انساب خاندان مجلسى، احمد بهبهانى و ميرزا حيدرعلى مجلسى، ص 109 - 111.

 

[70] همان، ص 110.

 

[71] وحيد بهبهانى، ص 271؛ مفاخر اسلام، ج 8، ص 634 و 635.

 

[72] معجم المؤلّفين، عمر رضا كحّاله، ج 4، ص 91 و 92.

 

[73] تلامذةالعلامة المجلسى و المجازون منه، ص 37؛ رياض العلماء، ج 1، ص 9 و 18.

 

[74] مرآت‏الاحوال، ص 266، 267، 273 و 274؛ فيض قدسى، ص 230 و 231.

 

[75] ص 109.

 

[76] زندگينامه علامه مجلسى، ج 2، ص 317.

 

[77] الذريعه، ج 1، ص 305، ج 2، ص 62، 63 و 114، ج 4، ص 58، 59 و 479 و ج 19، ص 354 و 355.

 

[78] زندگينامه علامه مجلسى، ج 2، ص 316.

 

[79] اعيان الشيعة، ج 6، ص 274؛ مصفى المقال فى مصنّفى علم الرجال، آقابزرگ تهرانى، ص 164 - 166؛ زندگينامه علامه مجلسى، ج 2، ص 316 و 317؛ مناقب اهل‏البيت(ع)، ص 15 - 17.

 

[80] تتميم امل الآمل، ص 137 و 138.

 

[81] علامه مجلسى بزرگمرد علم و دين، ص 555؛ فيض قدسى، ص 229.

 

[82] دائرةالمعارف الشيعة العامّة، ص 534.