زندگی نامه علما

شيخ حسين بن حسن جرجانى‏

 شيخ« أبو المحاسن حسين بن حسن جرجانى»، فاضل، عالم، متكلم، محدث و مفسّر معروف از مشاهير علماى اماميّه و صاحب تفسير« جلاء الاذهان و جلاء الاحزان فى تفسير القرآن» مى‏باشد. با تتبع در كتب تراجم، متأسفانه به شرح حال درستى از ايشان دست نيافتيم. تنها علامه« محسن امين»، به طور خلاصه به شرح حال مختصرى از او اشاره كرده است. لذا درباره عصر حيات مؤلف اختلاف‏نظراتى وجود دارد. در عين حال از اسلوب و سبك نگارش تفسير و كاربرد واژه‏ها و اصطلاحات و نيز قرائتى كه گاه در ذيل توضيحات ايشان استنباط مى‏شود، بايد اذعان كرد احتمالا وى از مفسران قرن نهم يا دهم هجرى باشد.

 مرحوم« ابو المحاسن جرجانى»، از جمله مفسران بزرگ اماميّه بوده كه به طور گسترده در تبيين آيات روح‏بخش الهى از روايات روشنگر مروى از ائمه بزرگوار شيعه بهره‏هاى وافرى برده است كه اين امر در گرايش تفسيرى ايشان به روش روايى تأثير به سزايى داشته است. وى در خطبه‏اى كه در مقدمه تفسير خود آورده است به حديث نبوى ثقلين به عنوان يكى از دو وزنه‏اى كه لازم است مسلمانان جهت رهنمون شدن به حقيقت، بدان تمسك جويند نام مى‏برد. لذا هر گاه ايشان در تفسير آيه‏اى با ابهام مواجه مى‏شود به ويژه در تفسير آيات متشابه، تنها ابزار گشاينده مشكل را استناد به روايات مى‏داند و با استفاده از آنها به تفسير آيه و رفع ابهام مى‏پردازد.

 ظاهرا ايشان از سادات حسينى بوده است. بر همين اساس برخى او را« ابو المحاسن حسين بن حسن حسينى جرجانى» معروف به« سيّد گازر» مى‏دانند و اين دو عنوان را بر يك معنون اطلاق كرده‏اند. در عين حال به زعم برخى، آنها دو شخصيّت مستقل بوده كه حتّى معاصر هم نبوده‏اند.

انگيزه مفسر از تدوين تفسير

« ابو المحاسن جرجانى»، در ديباچه تفسير خود ضمن بيان مطالبى پيرامون تفسير قرآن كريم، به انگيزه نگارش و تأليف و سبك تفسيرى خود اشاره مى‏كند و مى‏گويد:

 چون يكى از اين دو متمسك، كتاب خداى و گذاشته مصطفى است و عوام از فائده اين كتاب بى‏نصيب‏اند، از آن كه علم تأويل و تفسير آن كسى داند كه سال‏هاى دراز در درياى علوم غوطه خورده باشد و به غوص فكر، جواهر بيان و نكات قرآن به دست آورده باشد نه از هر دريايى. بلكه از درياى« انا مدينة العلم و على بابها» حاصل كرده باشد و تفاسير اصحاب، آنچه به عربى است عوام را از آن بهره‏اى نيست، و آنچه به زبان فارسى است بعضى كه اختصارى دارد از فائده عارى است، و آنچه مطوّل است در او اعراب و لغت و اشتقاق و قرائت قرّاء و اختلاف مفسران از بس كه آورده‏اند عوام در مطالعه آن سرگشته و حيران مى‏مانند و از فائده آن بى‏نصيب مى‏شوند، چون حال بر اين جمله يافتم از بخشنده جان و بخشاينده انس و جانّ مدد خواستم و به توفيق و يارى وى اين كتاب را در تفسير قرآن تأليف كردم و نام او« جلاء الاذهان و جلاء الاحزان فى تفسير القرآن» نهادم و در او جمع كردم از تأويل آيات و تفسير مشكلات، آنچه بزرگان دين و پيشوايان اهل يقين بر محك عقل زده‏اند.