زندگی نامه علما

ابو محمد، حسن بن ابى الحسن ديلمى(ره)

 

(متوفي 841ه.ق)

‎ولادت

تاريخ ولادت ابو محمد، حسن بن ابى الحسن ديلمى دقيقا مشخص نشده، اما به طور حتم، از علماى قرن ‏هشتم هجرى است‎.‎

بعضى نام او را چنين گفته‏اند: حسن بن ابى الحسن بن محمد ديلمى، كه محمد نام جد آن بزرگوار است. ‏بعضى ديگر گفته‏اند: حسن بن ابى الحسن، محمد ديلمى كه محمد را نام پدر او دانسته‏اند و كنيه‏اش را ابو ‏الحسن‎.‎

صاحبان تراجم و علماى رجال پيرامون اين مسئله بسيار بحث و مناظره كرده‏اند‎.‎

اما گذشته از تمام بحث‏ها نظريه صحيح اين است كه: »محمد« نام جد آن بزرگوار است نه پدر او و صحيح ‏اين است: حسن بن ابى الحسن بن محمد ديلمى‎.‎

دليل ما بر اين مدعا آن است كه مصنف در كتاب شريف اعلام الدين، ص 97 مى‏فرمايد: »يقول العبد الفقير ‏إلى رحمة الله و عفوه، الحسن بن على بن محمد بن الديلمى تغمده اللّه برحمته و مسامحته و غفرانه، جامع ‏هذا المجموع‎...«‎

از اين عبارت به وضوح پيدا است كه نام او حسن، نام پدر او على، و نام جد او محمد است و كنيه ابو ‏الحسن كنيه رايج براى نام على است نه محمد‎.‎

‎  ‎مقام علمى

براى درك مقام علمى هر كس،بايد نظرى به كلمات بزرگان معاصر و متأخر از او انداخت و ديد كه آنها ‏چگونه شخص مورد نظر را معرفى كرده‏اند‎.‎

با نگاهى اجمالى به كلمات بزرگان پيرامون ديلمى صفاتى همچون: عارف، عالم، محدث، كامل، وجه من ‏كبار اصحابنا فى الفقه و الحديث و العرفان و المغازى و السير و... را در وصف او مى‏بينيم‎.‎

از حيث اعتماد و وثاقت هم، همين بس كه علامه مجلسى رحمه‏الله كتاب شريف اعلام الدين و ارشاد القلوب ‏را از آن بزرگوار در بحار الانوار نقل كرده‎.‎

صاحب وسائل الشيعه نيز، بسيار از كتابهاى او نقل مى‏كند و اين به خاطر اعتماد بزرگان به وثاقت او و ‏مقام علمى و تقواى آن بزرگ مرد عرصه علم و تقوا است‎.‎

پس به اعتراف جميع بزرگانى كه نامى از ديلمى برده‏اند، او از بزرگان اصحاب اماميه در علوم مختلف، ‏خصوصا فقه و حديث و عرفان است‎.‎

‎  ‎طبقه

در مورد طبقه حسن بن على ديلمى نيز، مانند سال ولادت او اختلاف فراوانى است به طورى كه بعضى او ‏را از علماى قرن پنجم دانسته‏اند و بعضى تا قرن نهم را ذكر كرده‏اند‎.‎

با قطع نظر از تمام اقوال كه در كتب تراجم به صورت مبسوط ذكر شده، نتيجه‏اى كه در چند جمله خلاصه، ‏به عنوان نظر نهايى مى‏توان قبول كرد آن است كه‎:‎

با توجه به نقل ديلمى از ورام بن ابى فراس، متوفاى 605 هجرى، در جلد اول كتاب؛ و نقل او از كتاب ‏شريف الألفين علامه حلى، متوفاى 726 هجرى، در جلد دوم كتاب ارشاد القلوب؛ روشن مى‏شود كه حسن ‏بن على ديلمى متأخر از آن دو بزرگوار است‎.‎

همچنين ابن فهد حلى متوفاى 841 هجرى در »عدة الداعى« از ديلمى مطلب نقل مى‏كند‎.‎

از اين توضيحات نتيجه مى‏گيريم كه: دوران زندگى حسن بن ابى الحسن ديلمى قطعا بين سال‏هاى 726 تا ‏قبل از 841 بوده است (البته ممكن است چند سال تفاوت وجود داشته باشد‎).‎

با اين بيان، نيازى به بحث‏هاى طولانى ذكر شده در كتب تراجم و رجال وجود ندارد‎.‎

‎  ‎تأليفات

‏1‏‎ - ‎ارشاد القلوب الى الصواب: اين كتاب معروف‏ترين كتاب ديلمى است و در دو جزء تأليف شده، جزء ‏اول در مواعظ و حكمت‏هاى قرآن و سنت و جزء دوم در مناقب امير المؤمنين على عليه‏السلام و ائمه ‏طاهرين عليهم‏السلام‎.‎

ارشاد القلوب بارها در ايران و نجف چاپ شده است اما چاپ موجود در برنامه، بدون مقدمه و تحقيق و ‏فهرست‏هاى لازم است. ان شاء الله بزودى به بهترين وجه تجديد چاپ شود، چرا كه كتابى بسيار ارزشمند ‏در اخلاق و مواعظ است‎.‎

‏2‏‎ - ‎غرر الأخبار و درر الآثار: در مناقب اهل بيت عصمت و طهارت عليهم‏السلام‎.‎

اين كتاب ظاهرا هنوز چاپ نشده و به صورت خطى در كتابخانه ملى موجود است‎.‎

‏3‏‎ - ‎اعلام الدين في صفات المؤمنين: از كتابهاى مهم ديلمى، و شامل مواعظ بلند اخلاقى است و در آن ‏بحث‏هاى كلام، تفسير، مواعظ، ادعيه، صفات حسنه و رذائل اخلاق و بحث‏هاى متنوع و فراوان ديگرى از ‏كلام معصومين عليهم‏السلام نقل كرده است‎.‎

اين كتاب در 530 صفحه و با تحقيق و مقدمه خوبى به چاپ رسيده است‏‎.‎

‏4‏‎ - ‎الأربعون حديثا: كتابى است كه چاپ نشده و نسخه آن هم يافت نمى‏شود‎.‎

از بين كتب فوق، كتاب ارشاد القلوب و اعلام الدين از جمله مآخذ بحار الانوار هستند و علامه مجلسى ‏بسيار در بحار از آنها نقل كرده است‎.‎

‎  ‎وفات

تاريخ وفات ديلمى به طور تعيين، مشخص نيست؛ اما بنابر نقل علامه سيد محسن امين در اعيان الشيعه، ج ‏‏1، ص 537،وفات او در سال 841 هجرى بوده است‏‎.‎

اين نظريه، با توجه به مطالبى كه پيرامون طبقه و دوران زندگى ديلمى اشاره كرديم قريب به واقع جلوه ‏مى‏كند‎.‎