زندگی نامه علما

مقدمه

نوشتن زندگینامه بزرگانی كه عمر پربار خود را در راه اعتلا و شكوفایی میراث های علمی، دینی، فرهنگی، هنری، ادبی و... سپری كرده اند، از وظایف پژوهشگران به شمار می رود.

نیز، به نگارش درآوردن زندگانی آنان، در حقیقت قدردانی از مقام شامخ و تلاش فراوان آن اسوه های صبر، مقاومت، تبلیغ و تبیین اهداف بلند آنان و معرّفی آثار ارجمندشان به نسل حاضر و نسل های بعد خواهد بود. كوتاهی در این امر نیز باعث فراموشی نام و یاد آنان و نابودی آثار بی بدیلشان خواهد گردید.

در این نوشتار برای شناخت یكی از عالمان بزرگ عصر حاضر آیةالله شیخ محمدتقی بروجردی و معرفی آثار گرانقدر او كوشش شده است.

یكی از غوّاصان اقیانوس فضیلت، دانش و معرفت كه در عصر حاضر و از خطه مجتهد پرور بروجرد(1) برخاسته، آیةالله شیخ محمدتقی بروجردی نجفی، فرزند انسان وارسته و محبّ اهل بیت عصمت و طهارت(ع) حاج

صفحه 80

عبدالكریم بروجردی است.(2)

حاج عبدالكریم، مالك روستای مرو (بر وزن مگو، عمو...)(3) بوده است.

تولد

شیخ محمدتقی، در سال 1315 ق. در شهر علم و اجتهاد(4)، بروجرد به دنیا آمد.

تحصیلات

خانواده شریف شیخ محمدتقی كه با دین و دیانت و عالَم روحانیّت رابطه ای ناگسستنی داشتند، به جهت تقویت مبانی دینی و معارف اسلامی، فرزند خود را به حوزه علمیّه (5) بروجرد روانه كردند.

او مقدمات علوم دینی را در بروجرد فرا گرفت و در 21 سالگی، یعنی سال 1336 ق.(6) به نجف اشرف رهسپار شد؛ و دروس سطح و خارج فقه و اصول و... را در آنجا گذراند.

وی مدت زیادی از عمر شریفش را در طلب دانش، تحقیق، تعلّم، تعلیم و تدریس در سطوح عالی، در نجف اشرف سپری كرد.(7)

استادان سطح

شیخ محمدتقی، سطوح عالی حوزوی را در نجف اشرف، در محضر بزرگانی كه نام آنان در ذیل می آید، فراگرفت:

1 - سید محمدرضا رفسنجانی (مرعشی)

وی سال ق. در رفسنجان به دنیا آمد و در سال 1342 ق. در نجف، رخت از

صفحه 81

دنیا بست. مدفن این عالم فرهیخته در جوار آستان جدّ بزرگوارش، علی(ع) است. او برای تحصیل به یزد و بعد به نجف مهاجرت كرد و در محضر استادان بزرگ نجف اشرف حاضر شد. به درجه اجتهاد رسید. وی مدت دو سال مرجع عالم تشیّع بود؛ اما اجل، مهلتش نداد و در 56 سالگی بدرود حیات گفت. از وی دو فرزند به نام های سید مهدی و سید كاظم مرعشی به یادگار مانده است. این عالم بزرگوار دارای آثار گرانقدری است.(8)

2 - شیخ عبدالحسین رشتی

عبدالحسین بن عیسی بن یوسف بن علی عبدالغنی گیلانی نجفی، در سال 1292 ق. در كربلا پا به عرصه خكی نهاد. وی در اصل (ایرانی - رشتی) بود. این عالم فرهیخته مقدمات علوم دینی را در نجف فرا گرفت و در 14 سالگی همراه پدرش به ایران مهاجرت نمود و در رشت اقامت گزید. وی بعد از تكمیل مقدمات و سطوح، دوباره به نجف مهاجرت كرد. او از شاگردان آیات عظام: سید محمد كاظم یزدی، شیخ محمدكاظم خراسانی، شیخ الشریعه اصفهانی و...(9) است. او در سال 1373 ق. وفات یافت و در وادی السلام نجف اشرف در مقبره شخصی به خك سپرده شد.(10)

3 - شیخ مرتضی طالقانی

طالقانی در سال 1280 ق. در طالقان به دنیا آمد.(11) او پس از آموزش قرآن و زبان فارسی در مكتب خانه طالقان، به تهران و سپس به اصفهان عزیمت نمود و پس از آن به نجف اشرف مهاجرت كرد. وی در این شهر از محضر استادان بزرگ (12) استفاده نمود و به تهذیب نفس و تكمیل روح پرداخت و به كمالات معنوی و روحی رسید. این دانشمند بزرگ به تدریس و پرورش شاگردان با تقوا پرداخت (13) و از استادان (14) عرفان در نجف بود. طالقانی در سال 1364 ق. در

صفحه 82

نجف از دنیا رفت.

4 - سید میرزا آقا استهباناتی

ابراهیم بن حسن بن ابراهیم، معروف به میرزا آقا استهباناتی در سال 1297 ق. در استهبان (فارس، ایران) به دنیا آمد. وی مقدمات علوم دینی را در آنجا فرا گرفت و سپس به نجف اشرف مهاجرت كرد. او از شاگردان آیات عظام: سید محمدكاظم یزدی، شیخ محمدكاظم خراسانی و میرزا محمدتقی شیرازی است.

این عالم فرزانه در سال 1378 ق. از دنیا رفت و در نجف اشرف، در یكی از حجره های صحن مطهر امیرالمؤمنین(ع) به خك سپرده شد.(15)

5 - حاج میرزا علی ایروانی

علی بن عبدالحسین بن علی اصغر بن محمدباقر، معروف به حاج میرزا علی ایروانی در سال 1301 ق. به دنیا آمد و در سال 1354 ق. رخت از دنیا بست و در نجف اشرف به خك سپرده شد.

وی در سال 1345 ق. كتابی در علم اصول به نام نهایةالنّهایة فی شرح الكفایة به رشته تحریر در آورده است.

استادان درس خارج

شیخ محمدتقی پس از اتمام سطح، دروس خارج حوزوی را نزد عالمان بزرگی فرا گرفت و به درجه اجتهاد دست یافت.

استادان این مرحله از تحصیلات وی عبارتند از:

صفحه 83

1 - میرزا محمدحسین نائینی

شیخ میرزا محمد حسین بن میرزا عبدالرّحیم، ملقّب به شیخ الاسلام نایینی نجفی، در سال 1277 ق. در نایین متولد شد و در 26 جمادی الثّانی 1355 ق. درگذشت. از میان استادان وی، می توان به سید اسماعیل صدر(16) و میرزا محمد حسن شیرازی اشاره كرد.(17)

2 - آقا ضیاءالدّین عراقی، نابغه علم اصول (18)

او فرزند مولا محمد عراقی نجفی است و در سال 1278 ق. در ارك به دنیا آمد. یكی از اساتید وی، آخوند خراسانی است.

او ذیحجّه 1359 ق. در نجف از دنیا رفت و در صحن مطهّر، مقبره شخصی به خك سپرده شد.(19)

3 - سید ابوالحسن اصفهانی

ابوالحسن محمد بن عبدالحمید موسوی در سال 1284 ق. در روستای مدیسه لنجان اصفهان پا به عرصه وجود نهاد. وی زعیم بزرگ شیعه در نجف اشرف و مرجع علی الاطلاق جهان تشیّع بوده و دارای تألیفاتی است. وی در سال 1365 ق. از دنیا رفت و در نجف اشرف به خك سپرده شد.(20)

شاگردان

شیخ محمدتقی بروجردی، شاگردان بسیاری پرورش داده؛ اما در منابع، نام آنها ذكر نشده است. فقط در مصاحبه با آقای شیخ محمدمهدی آصفی توانستیم به شرح حال سه تن از آنان دست یابیم كه عبارتند از:

صفحه 84

1 - شیخ علی محمد آصفی بروجردی

شیخ علی محمد، در سال 1332 ق. به دنیا آمد. وی فرزند حاج صادق بروجردی و داماد شیخ محمدتقی بروجردی است.

وی از عالمان، مجتهدان و عارفان روزگار خود بود. او گنجی بود از معرفت كه در كنجی قرار گرفت. از وی آثاری در فقه، اصول و تفسیر به جا مانده كه بعضی از آنها به طور مستقل یا در مجلاّت علمی آن روز گار به چاپ رسیده است.

او در كتاب موسوعةالنّجف الاشرف (21) این گونه معرّفی شده است. «الآصفی: علی بن محمد بن الحاج صادق البروجردی النّجفی.(22)1332 ق. - 1389 ق. مؤلّفاته الفقهیّه: 1 - حكم الرّضاع؛ 2 - نهج الهدی فی حرمةالرّبا؛

این عالم فرهیخته در سال 1389 ق. به دیار باقی شتافت.(23)

2 - آیةالله شیخ ابوالقاسم خزعلی

استاد بزرگوار و خطیب عالیقدر، آیةالله شیخ ابوالقاسم خزعلی (فرزند غلامرضا)، برادرزاده آیةالله شیخ محمدتقی بروجردی از مدرّسان بزرگ حوزه علمیّه قم و از خطیبان نامی معاصر، دارای مقام شامخ علم و بیان و فضل و تقواست.(24)

او در حدود سال 1345 ق. در مشهد به دنیا آمد؛ و پس از تحصیل دروس جدید و ادبیات عرب به قم مهاجرت نمود و سطوح را نزد استادان بزرگ به پایان رسانید. وی چندین سال، از درس فقه و اصول زعیم عالیقدر جهان اسلام آیةالله بروجردی و بویژه امام خمینی و آیةالله محققّ داماد و... استفاده نمود(25)

صفحه 85

3 - شهید... مظفّری (26)

تألیفات

شیخ محمدتقی بروجردی، در كثر ابواب فقه به تألیف پرداخته و در علم اصول، یك دوره كامل به نام «نهایةالافكار» در چهار جلد تدوین كرده است كه تقریر بحث اصول استادش شیخ ضیاءالدین عراقی است.

2 - رساله ای در ارث همسر(27)؛

3 - رساله ای در دِرهَم و دینار؛

4 - رساله ای در تعاقب ایدی (28)؛

5 - رساله ای در رضاع؛

6 - رساله ای در منجّزات مریض؛

7 - رسائل دیگر در ابواب دیگر؛

8 - حاشیه بر عروةالوثقی (نهج الهدی)(29)؛

9 - حاشیه استدلالی بر عروةالوثقی؛

10 - حاشیه فتوائیّه، به زبان فارسی بر توضیح المسائل و به صورت خطّی.

11 - رساله ای در ردّ بر فرقه بابیّه (خطّی)

12 - رساله ای در اجتهاد و تقلید؛

و تألیف های دیگری كه برخی از آنها كامل و بعضی ناقص هستند.

مراتب علمی

شیخ محمدتقی در امور تحصیلی بسیار كوشا و مقیّد مباحثه بود و نظری قوی و سلیم، بیانی شیرین و شیوا، و اشتیاقی فراوان به درس و تحقیق داشت.

صفحه 86

وی بیش از چهار دوره كامل در درس اصول آیةالله آقا ضیاءالدین عراقی حاضر شد و سه دوره از این دروس را تقریر نمود، كه ثمره آنها، كتاب نهایةالافكار است.(30)

این تقریر بهترین تقریری است كه از درس اصول آقا ضیاءالدین عراقی نوشته شده و باقی مانده (31) و یكی از منابع درس خارج اصول در حوزه های علمیّه است.

شیخ محمدتقی تقریرات دروس دو استاد دیگرش آیات: شیخ محمدحسین نایینی و سید ابوالحسن اصفهانی را در فقه و اصول به صورت متفرّقه نگاشته است.

قابل ذكر است كه آیةالله بروجردی كتاب وی با نام رساله ای در اجتهاد و تقلید را قبل از چاپ مطالعه نمود و از عظمت علمی آن بسیار تعجّب نمود و در مجالس و محافل، از آن تمجید نمود.(32)

كتاب حاشیه گسترده استدلالی بر عروة الوثقی خلاصه آرای فقهی وی است. این كتاب، جایگاه مؤلّف در فقه، و قدرت علمی او متجلّی است؛ همان طور كه برای خواننده آن، ذوق سلیم نویسنده در استنباط و اجتهاد واضح و روشن می گردد.

شیخ محمدتقی این تعلیقات را تا كتاب حج رسانده؛ و بر اثر عارضه قلبی، هنگام اشتغال به نوشتن بقیّه مطالب، وفات یافته و قلم از دست مباركش بر زمین افتاده است.(33)

وی مصداق بارز حدیث شریف نبوی(ص) گردید كه: اُطلُبُ العلم من المهد الی اللّحد

چنین گفت پیغمبر راستگوی

ز گهواره تا گور دانش بجوی

صفحه 87

مشایخ روایی

آیةالله شیخ محمدتقی بروجردی، پس از پیمودن راه كمال و فضل و رسیدن به مراتب بالای تهذیب نفس و اخلاق والا، و بعد از پشت سر گذاشتن آزمایش های بسیار از استادان بزرگی در نجف اشرف، اجازه نقل حدیث دریافت كرد. اسامی آن بزرگان عبارت است از:

1 - میرزا حسین نوری (34)؛

2 - آقا ضیاءالدین عراقی؛

3 - سید ابوالحسن اصفهانی؛

اجازه اجتهاد

شیخ محمدتقی از دو استاد بزرگوارش (35)، آقا ضیاءالدین عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی مفتخر به دریافت اجازه اجتهاد گردید.

فعّالیّت ه

شیخ محمدتقی بروجردی، در طول عمر شریف و پربارش، به امر تحقیق، تدریس، تألیف، تقریر، موعظه و تبلیغ، امامت جماعت و... اشتغال داشت. و نیز او، نسبت به انحرافات و بدعت های فكری، حسّاس (36) بود و درباره دین و شریعت و احكام بلند آن، غیرت و حمیّت خاصّی داشت. از جمله، وی در مقابل افكار و آثار(37) احمد كسروی، رضاقلی شریعت سنگلجی و... به مبارزه پرداخته است.

دوره های زندگی

زندگی پر حاصل شیخ محمدتقی بروجردی به چهار دوره تقسیم می شود:

صفحه 88

فعّالیّت های سیاسی

از فعّالیّت های سیاسی او اطلاعی در دسترس نیست؛ مگر در چهار مورد از اسناد مربوط به انقلاب اسلامی كه در جلد سوم كتاب اسناد انقلاب اسلامی چاپ شده است و امضای وی در ذیل آنها وجود دارد.

1 - متن نامه هیئت علمیّه تهران به [محمدرضا] شاه درباره مجلس مؤسّسان و تغییر بعضی از موادّ قانون اساسی به تاریخ 1328/1/21 ش / یازدهم جمادی الثّانی 1368 ق. كه هیئت علمیّه تهران در منزل حجّةالاسلام والمسلمین حاج میرزا یحیی صدرالعلما، اجتماع نمودند و نامه فوق را در خصوص مجلس مؤسّسان برای شاه نوشته و ارسال داشتند.(38)

2 - متن اعلامیّه علما و روحانیان تهران درباره تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی، به تاریخ 1341/9/1 ش.(39) خطاب به ملت ایران.

3 - متن اعلامیّه روحانیان تهران درباره اعلام عزا در نوروز 1342 ش.

روحانیون امسال عزادارند

به مناسبت هم زمان شدن ایام نوروز با شهادت رئیس مذهب، حضرت امام جعفرصادق(ع) و حوادث ناگواری كه به اسلام وارد و موجب تأثّر شدید گردیده است، جامعه روحانیّت، عزادار و به عنوان عید، جلوس نخواهند داشت.

الاحقر محمدرضا التنّكابنی - العبد محمدتقی آملی - الاحقر محمدتقی بروجردی...(40)

4 - متن تلگرام جمعی از علما و روحانیان به آیةالله العظمی گلپایگانی درباره فاجعه مدرسه فیضیّه.

تهران، قم 11070، تاریخ 4/1/1342 ش.

صفحه 89

حضرت آیةالله آقای گلپایگانی دامت بركاته

حوادث ناگوار چند روز اخیر و تجاوز به حریم مقدّس اسلام و روحانیّت، موجب نگرانی و تأثّر شدید [گردید]؛ (انّا لله و انّا الیه راجعون)

جامعه روحانیّت همدردی خود را اعلام؛ از خداوند عالم حفظ اسلام و مسلمین را مسألت دارند.

الاحقر علی اصغر خویی - باقر طباطبایی قمی - الاحقر حاج سید هادی خسروشاهی - الآثم احمدالحسینی اللواسانی - الاحقر محمدتقی بروجردی...(41)

1 - در بروجرد

زندگی در بروجرد كه از كودكی تا جوانی (21 سالگی) یعنی بین سال های 1274 - 1295 ش. را شامل می شود، زمان تحصیلات مقدماتی و رشد و بالندگی اوست.(42)

2 - هجرت به نجف

مهاجرت به نجف اشرف و سكونت در آنجا (از سال 1295 ش. تا 1325 یا 1324 ش. یعنی تا بعد از(43) وفات استادش سید ابوالحسن اصفهانی.

3 - مهاجرت به ایران

مهاجرت به ایران و سكونت در قم كه تقریباً از سال 1325 ش. را شامل می شود.

شیخ محمدتقی بروجردی بعد از وفات آیةالله سیدابوالحسن اصفهانی، به ایران بازگشت و در قم با آیةالله بروجردی ملاقات نمود. وی به اصرار آیةالله بروجردی در قم سكن گردید و از اصحاب نزدیك وی شده و به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.(44) البته مدت اقامت شیخ محمدتقی در قم مشخص

صفحه 90

نیست.

4 - سكونت در تهران

شیخ محمدتقی پس از چند سال اقامت در قم، به دعوت (45) آیةالله سید ابوالقاسم كاشانی كه نسبت به وی عنایت خاصّی داشت و به دستور آیةالله بروجردی به تهران مهاجرت كرد. وی در آنجا سكن گردید و تا پایان عمر شریفش، یعنی سال 1350 ش. به اقامه نماز جماعت در مسجد رئیسی (46) (معروف به مسجد شیشه، واقع در خیابان شیخ هادی، منطقه حسن آباد) و تبلیغ و موعظه پرداخت. این عالم بزرگوار برای عدّه ای به تدریس فقه و اصول برای عده ای از فضلا و محصلان حوزه علمیه تهران نیز همت گماشت.(47)

شیخ محمدتقی در كنار همه این امور، لحظه ای از مطالعه، تحقیق و تألیف غفلت نكرد.

اوج این دوران چهارگانه، دوره دوّم زندگی وی، یعنی دوره مهاجرت به نجف اشرف است. این مدت 30 ساله زمان گذراندن سطوح عالی و دروس خارج و استفاده علمی و معنوی از استادان بزرگوارش در آنجاست. نوشتن نهایةالافكار(48) و یك دوره فقه استدلالی بر عروةالوثقی، با عنوان حاشیه استدلالی از مهم ترین و شاخص ترین تلاش های عالم بزرگ در این دوران به شمار می رود.

ویژگی های اخلاقی

بروجردی دارای ویژگی های اخلاقی بی شماری بوده صفات پسندیده این عالم فرزانه را می توان چنین برشمرد:

1 - تقوای عالی و برجسته

2 - زهد و سادگی

صفحه 91

3 - رهایی از تكلّفات اجتماعی

4 - مداومت بر تهجّد

5 - استمرار بر ذكر خدا و تلاوت قرآن

6 - غیرت دینی

شیخ علی رضا پیریایی از فضلای بروجردی، سكن قم می گوید: آیةالله شیخ محمدتقی بروجردی، با وجود احراز مقام عالی علمی و اجتهادی، در اجتماع خیلی ساده و به طور ناشناس ظاهر می شد؛ به طوری كه به چشم كسانی كه او را نمی شناختند، یك روحانی ساده و معمولی به نظر می آمد. او علاوه بر مقامات علمی و معنوی، مالك روستای مرو بود كه از پدرش به او ارث رسیده بود؛ اما هرگاه كه به آنجا می رفت، مردم روستا به یكدیگر، به طور عادّی و كم اهمیّت خبر می دادند و می گفتند:

شیخ محمدتقی آمده است!

همدوره ه

برخی از مراجع بزرگ و عالمان نامی، از همدوره های تحصیلی و هم بحث آن عالم فرهیخته بوده اند؛ كه از جمله آنها، حضرات آیات: سید محمدحسن آل طیّب، سید محمدعلی سبط الشّیخ، سید (محمد) مهدی لاله زاری، شیخ حسین وحید خراسانی، سید علی سیستانی، شیخ محمدتقی بهجت، سید محمد شاهرودی، حاج سید محمد جعفر مروّج جزایری، میرزا هاشم آملی و حاج سید عبدالاعلی سبزواری هستند.(49)

دوستان نزدیك

شیخ محمدتقی، دوستان بسیاری داشت. بزرگانی كه اسمشان ذكر می شود

صفحه 92

از دوستان نزدیك و صمیمی وی هستند:

1 - میرزا هاشم آملی

2 - سید یحیی [مدرّس ] یزدی

3 - آیةالله سید ابوالقاسم كاشانی

4 - آیةالله سید محمود شاهرودی

یكی از دوستان شیخ محمدتقی در قم، شیخ ابوالقاسم صرفی بروجردی بوده كه با وی اصول را مباحثه می نمودند.

آقای صرفی نقل می كند:

در مدّتی كه شیخ محمدتقی بروجردی، در قم سكونت داشت، با هم، درس اصول را مباحثه می كردیم. بنده درس فقه را با آقای شیخ محمد غروی كاشانی (50) مباحثه می نمودم. در آن زمان آقای غروی، هر هفته، بعضی از روزها، مرتّب برای انجام برنامه های مذهبی به تهران می رفتند و به من می گفتند، روزهایی كه من در قم نیستم، شما درس اصول را با شیخ محمدتقی بروجردی مباحثه كن؛ و وقتی كه بنده از تهران برمی گردم، درس فقه را با اینجانب مباحثه بنما.

ازدواج

تاریخ ازدواج شیخ محمدتقی برای ما معلوم نیست؛ اما وی با خانمی از خاندان شیخ الاسلامی های بروجرد(51) وصلت نموده است. برادر خانمش، حجةالاسلام شیخ محمدجواد شیخ الاسلامی، در بروجرد از شاگردان آیةالله بروجردی است.(52)

فرزندان

ثمره ازدواج شیخ محمدتقی چند فرزند صالح بود به نام های:

صفحه 93

1 - شیخ محمدحسن (تنها پسر)

2 - فاطمه خانم (مادر آقای شیخ محمد مهدی آصفی)؛

3 - وجهیه خانم؛

4 - محترم خانم.

نوادگان

یكی از نوادگان دختری شیخ محمدتقی، آیةالله شیخ محمدمهدی آصفی، فرزند شیخ علی محمد آصفی بروجردی و مسؤول فعلی مجمع جهانی اهل بیت(ع) است.

نوه دیگر دختری وی مرحوم حاج آصف آصفی معروف به حاج آصف (53) برادر آقای آصفی بوده كه در بروجرد به كسب (54) اشتغال داشت. ما بیش از این، از زندگی او اطّلاعی نداریم.

آیةالله شیخ محمدمهدی آصفی

وی فرزند آیةالله شیخ علی محمد آصفی بروجردی و نوه دختری شیخ محمدتقی بروجردی است. نامبرده مقدّمات و سطح را در نجف، در محضر پدر بزرگوارش و جمعی از بزرگان آنجا فرا گرفت و خارج فقه و اصول را در نجف، نزد بزرگان عصر خود گذراند. وی تحصیلات دانشگاهی را نیز تا مقطع كارشناسی ارشد در دانشگاه بغداد به اتمام رسانید. او بیش از 25 سال در فعالیت های سیاسی علیه رژیم بعث عراق، شركت داشت و نیز در كادر رهبری حزب «الدّعوة» بیش از 30 سال عضو بوده؛ و بیش از 10 سال سِمَت سخنگوی رسمی آن حزب را برعهده داشته است. وی همچنین در حوزه علمیّه نجف و قم، سال ها به تدریس فقه، اصول، فلسفه و تفسیر قرآن مشغول بوده؛ متجاوز از

صفحه 94

10 سال است كه وی در حوزه علمیّه قم، فقه و اصول تدریس می نماید.(55)

از نگاه آیةالله بروجردی

شیخ محمدتقی در قم از نزدیكان آیةالله بروجردی بود و آن بزرگوار به مقام علمی و تقوایی شیخ عنایت خاصّی داشته است. آیةالله بروجردی بعضی از رساله های علمی و فقهی شیخ محمدتقی را مطالعه كرده و در مجالس شخصی از آنها تعریف و تمجید نموده است؛ مانند كتاب رساله ای در اجتهاد و تقلید.(56)

البته آشنایی آیةالله بروجردی با شیخ محمدتقی به سال ها قبل برمی گردد. شیخ محمدتقی بروجردی نیز، اوّلین (57) كسی است كه در ضمن یكی از مسافرت هایش از نجف به ایران و بروجرد، زمانی كه آیةالله بروجردی در بروجرد سكونت داشت و هنوز شهرت جهانی نداشت، كتاب حاشیه بر عروةالوثقی، تألیف آیةالله بروجردی را به نجف برده و در آنجا، بزرگان نجف، از جمله آیةالله حاج شیخ محمدرضا آل یاسین(دایی آیةالله شهید سید محمدباقر صدر(58)) آن را مطالعه كرده و به مقام رفیع علمی و فقهی آیةالله بروجردی پی برده اند. پس از این جریان آوازه شهرت وی در نجف و مركز علمی دیگر مانند قم و مشهد و... پیچید و نظر همگان متوجّه او شد.

از منظر بزرگان

1 - شیخ محمدهادی امینی در كتاب معجم رجال الفكر و الادب فی النّجف در باره شیخ محمدتقی نوشته است:

محمدتقی فرزند عبدالكریم... عالم باتقوا، محققّ فاضلِ پژوهشگر.(59)

صفحه 95

وی دارای تقریراتی در فقه و اصول است؛(60) كه نهایةالافكار از جمله آنهاست. این كتاب به چاپ رسیده است.(61)

2 - در كتاب فهرست كتاب های چاپی عربی تألیف خانبابا مُشار، كتاب نهایةالافكار شیخ محمدتقی این گونه معرفی شده است.

نهایةالافكار (در مبحث استصحاب، تعادل و تراجیح)، تقریر [درس اصول ] آقا ضیاء عراقی، نوشته شیخ محمدتقی فرزند عبدالكریم بروجردی.

جزء سوم، نجف، 1371 (ق. / 1330 ش.)، سربی، وزیری، جزء چهارم، 137 (ق. / 1330 ش.)، سربی، وزیری، ص 520 صفحه).

3 - آیةالله سید محمد غروی در كتاب مع كبار علماء النّجف الاشرف ابتدا همان توصیف در صدر كلام مؤلّف معجم الرّجال الفكر و الادب را درباره وی نوشته، فقط به جای كلمه متتبّع، (پژوهشگر)، لفظِ جلیل را به كار برده است.

وی در ادامه می گوید: «از خود شیخ محمدتقی شنیدم كه پنج دوره در درس اصول شیخ آقا ضیاء عراقی شركت كرده است...؛ اما متأسّفانه برای او [شیخ محمدتقی ]، به خاطر كثرت اشتغال به تحقیق و تألیف، فرصتی برای تدریس و اداره امور مردم پیدا نشد. وی به [درخواست آیةالله كاشانی و] دستور مرجع كبیر [آیةالله ] سید حسین بروجردی به تهران مهاجرت كرد برای تدریس و اقامه نماز جماعت در مسجد رئیسی كه مسجد شیشه نامیده می شود، اما او نتوانست جایگاهی [كه مناسب مقامش بود] در اجتماع پیدا كند.»(62)

4 - شیخ آقا بزرگ تهرانی در كتاب نقباء البشر درباره شیخ محمدتقی آورده است.

«شیخ محمدتقی فرزند عبدالكریم بروجردی، سكن نجف اشرف، عالم بارع و فاضل جلیل؛ مقدّمات علوم [دینی ] را در بروجرد فرا گرفت و

صفحه 96

[نیز] مقداری از سطوح [دروس حوزوی ] را نزد بزرگان آن شهر خواند؛ سپس به نجف اشرف مهاجرت كرد...»(63)

وفات

سرانجام، شیخ محمدتقی بروجردی پس از عمری تحقیق و تألیف در روز چهارشنبه 24 (64) ذی قعده 1391 ق. / 1350 ش. در تهران بر اثر عارضه قلبی، هنگام اشتغال به نوشتن (تعلیقات بر عروةالوثقی) وفات یافت و قلم از دست مباركش بر زمین افتاد و جان به جان آفرین تسلیم كرد.

مدفن

پیكر مبارك شیخ محمدتقی بروجردی پس از انتقال به شهر مقدس قم و تشییع باشكوه از طرف مردم و سلسله جلیل روحانیّت، در شبستان انتهای قبرستان ابوحسین (65)، سمت راست ضلع جنوبی قبرستان به خك سپرده شد.

لوح قبر زمینی

بر روی لوح قبر مباركش نوشته شد: «مُشیّدُ العِلمِ وَالتُّقی سماحَةُ حجّةالاسلام والمسلمین آیةالله العظمی الحاجّ شیخ محمدتقی النّجفیّ البروجردیّ قُدِّسَ سِرُّهُ تُوَفِّیَ یَومَ الاربَعاء، 24 ذی القعده 1391.

بر لوح قبر دیواری آن عالم بزرگوار مرقوم شده است:

«هوالذی لایموت مَضجَعُ (سماحة حجةالاسلام والمسلمین، آیةالله العظمی، فقیه العصر صاحب النّظر الثّاقب والرّأی الصّائب المحققّ الاصولی الحاج الشیخ محمدتقی النجفی البروجردی) انتقل الی مثواهِ الاخیر فی 24

صفحه 97

ذی القعده 1391»

روحش شاد و راهش پررهرو باد!

سپاسگزاری

در پایان از لطف بسیار آیةالله شیخ محمدمهدی آصفی، آقای حاج شیخ غلامرضا مولانا، آقای حسین مولانا، حجةالاسلام آقای حاج محمد اسدی و همه دوستانی كه به هر شكل، در تهیّه و تنظم مطالب و ترجمه منابع عربی این تحقیق، مرا یاری كردند، تشكر و قدردانی می نمایم.

پی نوشت ها:

1 - بروجرد، یكی از مهم ترین شهرهای استان لرستان است؛ شهری با آب و هوای خوش، بهاری سرشار از شكوفه و شقایق و زمستانی به سردی برف های روستایمان، كوه گران پیكر «گرین»؛ كه با 2642 كیلومتر مربع مساحت، و 1600 متر ارتفاع از سطح دریا، در دشت حاصل خیز «سیلاخور»، گسترده ترین دشت استان لرستان قرار دارد این شهر كوهستانی، از شمال به شهر ملایر؛ از جنوب شرقی به شهر درود؛ از جنوب غربی و مغرب به خرّم آباد؛ و از شرق به شهرستان ارك محدود شده و در 33 درجه و 54 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 45 دقیقه طول شرقی قرار دارد .

(برگرفته از سیمای بروجرد، یدالله گودرزی، مؤسسه فرهنگی همسایه، چاپ اول، پاییز 1376، ص 1، با تصرّف و تلخیص) رك: فرهنگ فارسی، دكترمحمدمعین،ج 5،ص 262،چاپ هفتم،1364 .

چاپ اوّل: 1345، در این مأخذ، گوه گرین، (كوه گرو) با ارتفاع 4200 متر ذكر شده است .

2 - حاج عبدالكریم، به غیر از شیخ محمد تقی، سه پسر دیگر نیز داشت 1 آقا غلامرضا، پدر آیةالله شیخ ابوالقاسم خزعلی، كه ملبّس به لباس روحانیّت بوده؛ ولی به كسب در بازار اشتغال داشته و به مشهد مهاجرت كرده و آقای خزعلی در آنجا متولد شده است؛ بنابراین وی به آیةالله خزعلی خراسانی معروف گردیده است .

3 - آقا جواد 4 - آقا حسین (هر دو كاسب بوده اند).

5 - واقع در 20 كیلومتری شمال بروجرد، بعد از امامزاده زواریان و روستای زواریان .

6 - حوزه علمیّه بروجرد، یكی از قدیمی ترین حوزه های علمی در غرب ایران بوده است این حوزه به خصوص در دو قرن اخیر، از نظر دارابودن رجال علم و فضیلت در درجه ای قرار داشته كه گویند روزی عالمان و مجتهدان این شهر را تا هفتاد نفر شمردند؛ و تازه معلوم شد كه افرادی چون حاج سید شفیع بروجردی، صاحب قواعد الاصول كه شیخ مرتضی انصاری رضوان الله علیه، در راه سفر به عراق، مدّت شش ماه برای درك محضر او و نیز (استفاده از) درس حاج ملاّ اسدالله بروجردی در بروجرد توقّف كرد، از قلم افتاده است (برگرفته از مجلّه حوزه، ش 43 و 44 ویژه نامه آیةالله بروجردی، فروردین تا تیر 1370؛ مقاله آیةالله بروجردی در بروجرد، به قلم آیةالله سید جواد علوی طباطبایی بروجردی، نوه دختری آیةالله بروجردی، ص 326 و 327، با تصرّف).

7 - مقدمه نهایةالافكار، تقریرات درس اصول آقا ضیاالدین عراقی، به قلم شیخ محمدتقی بروجردی، ج 2، ص د، از (شیخ محمد مهدی آصفی)، مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم، 1405 ق و منابع دیگر .

8 - تاریخ بروجرد، ج 3، شیخ غلامرضا مولانا، شرح حال شیخ محمدتقی بروجردی، به قلم خودش، تنها مأخذی است كه در آن نام استادان سطوح عالی وی ذكر شده است .

9 - گنجینه دانشمندان، ج 2، ص 59 - 61 (شرح حال فرزندان) ص 61 - 62 (شرح حال خودش) .

10 - موسوعةالنجف، ج 7، ص 111 - 112؛ گنجینه دانشمندان، ج 5، ص 178، نوشته شده و در سال 1312 ق / 1271 ش به تهران آمده و از محضر علاّمه آشتیانی، در فقه و اصول بهره مند شده و پس از ده سال تحصیل و تدریس در مدرسه صدر تهران به نجف مهاجرت كرده است .

11 - همان، ج 7، ص 111 - 112؛ گنجینه دانشمندان، ج 5، ص 178؛ گنجینه دانشمندان، ج 5، ص 178 .

تذكر: یكی از شاگردان وی آیةالله حاج سید محمدعلی قاضی طباطبایی اوّلین شهید محراب بوده است برای شرح حال وی به گنجینه دانشمندان، ج 3، ص 322 - 325 رجوع شود برای اطلاع از آثار وی، به موسوعة النجف، ج 7، ص 111 و 112 و ج 14، ص 172 مراجعه گردد .

12 - گنجینه دانشمندان، ج 6، ص 17 .

13 - درباره استادان وی در اصفهان و نجف، رك: گنجینه دانشمندان، ج 6، ص 17 شیخ محمدشریف رازی در این مأخذ می گوید: او شیخ مرتضی طالقانی را در سال 1362 ق / 1321 ش در نجف ملاقات كرده و از محضر درس او استفاده كرده است این مأخذ، در ضمن شرح حالش، به خاطره مرگ وی اشاره نشده است .

14 - گنجینه دانشمندان، ج 6، ص 17 .

15 - به نقل از آقای آصفی؛ همان، ص 18، (آقای شیخ محمدتقی جعفری) عرفان را نزد او فرا گرفته است و از جمله شاگردان وی، سید محمدعلی قاضی طباطبایی، وشیخ محمدتقی بروجردی بوده اند .

درباره خاطره استاد جعفری از او (كه مرگ خود را پیشگویی كرده بود) رك: به كتاب تكاپوگر اندیشه ها و زندگی، آثار و اندیشه های استاد جعفری به كوشش عبدالله نصری، با مقدمه استاد محمدرضا حكیمی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ص 5 و 6 (به نقل از مجلّه كیهان فرهنگی، 1363، مهرماه، ص 5) این خاطره در گنجینه دانشمندان، ج 8، ص 106 و 107 در ضمن شرح حال استاد جعفری نیز نقل شده است .

16 - گنجینه دانشمندان، ج 3، ص 118؛ درباره (آثار فقهی) وی رك: گنجینه دانشمندان، ج 7، ص 217 و ج 3، ص 117 برای مطالعه شرح حالش، رك: گلشن ابرار، ج 5، سید محمد سجادی (منابع شرح حال و آثار او): 1 موسوعةالنجف الاشرف، ج 11، ص 328؛ گنجینه دانشمندان، ج 3، ص 117 - 118 ج 7، ص 70، 266؛ نقباءالبشر، ج 1، ص 168؛ معجم رجال الفكر، ج 1، ص 128 و ج 7، ص 76 و 77 (فقهاء النّجف و مؤلّفاتهم خلال الف عام) .

17 - موسوعة النجف الاشرف، ج 7، ص 243، برای دیگر آثارش، رك: موسوعةالنّجف الاشرف، ج 7، ص 76 - 77 (فقهاءالنّجف و مؤلّفاتهم خلال الف عام) .

18 - پدر سید صدرالدین صدر و جدّ امام موسی صدر .

19 - شرح حال وی برگرفته از مع كبار علماءالنجف الاشرف، ص 400 - 401 به اختصار برای اطلاع از شرح حال وی، رك: موسوعةالنّجف الاشرف، ج 11، ص 240 - 241 .

20 - گلشن ابرار، ج 2، ص 552 .

21 - موسوعةالنّجف الاشرف، ج 7، ص 129 برای مطالعه شرح رك: به همین كتاب .

نویسنده : علیرضا پناهی تلخستانی