زندگی نامه علما

اشاره

شهرستان آران و بیدگل در تقسیمات كشوری از توابع استان اصفهان و در حاشیه غربی كویر مركزی ایران و شمال كاشان قرار دارد. مركز آن، آران در 5 كیلومتری شمال شرقی كاشان و دارای جمعیتی نزدیك به 40000 نفر است. بافت مذهبی این شهر به دلیل مجاورت با كاشان و ارتباط دیرینه مذهبی و تجاری با قم، مشابه است. و مردم آن در انجام وظایف، مراسم و آداب و سنن دینی بسیار مقیّد و پای بندند.

این خطه از آغاز طلوع خورشید اسلام مأمن و پناهگاه برخی از فرزندان، نوادگان حضرت علی و آل اوعلیهم السلام و پس از آن مدفن و آرامگاه آنان بوده است. نیز این سرزمین در طول قرن ها دانشمندان، ادیبان، شاعران، معلمان و مربیان لایق و نیكوكارانی ایثارگر را در دامن خود پرورش داده است. از میان تربیت شدگان این منطقه عده ای در عصر خود منشأ اثر بوده و همچون ستارگانی فروزان درخشیده اند و

صفحه 158

به منطقه و دیار خود عظمت و شكوه بخشیده اند.

در برخی از تراجم، شرح حال نویسان از عالمان دینی آران چنین یاد كرده اند: ملا علی آرانی (1244ق.)، ملا غلامرضا آرانی (1265 ق.) ملا محمدعلی آرانی (1327ق.)، ملا محمدجعفر آرانی (1348ق)، آقا میرزا احمد عاملی آرانی (1369ق.) و افتخار الاسلام دربندی آرانی (1387ق.)(1)

بعضی از تذكره نویسان معاصر، نگاهی آرانی (979ق.)، سلطان ابراهیم داوری آرانی (قرن 11)، میرزا علی اصغر سرشار آرانی (1297ق.)، ملا حسن داعی آرانی (1310ق.) روح الامین (1288ق.)، نظام وفا آرانی (1384ق.) و... را به عنوان ادیبان و سخنوران ذكر كرده اند و معمرین و برخی تاریخچه نویس های بومی، نام قاضی محمد آرانی (1075 ق.)، آقا سلیم آرانی (1192ق.)، ملا عبدالهادی (1280ق.)، افتخارالعلما (1340ق.) و شیخ الاسلام دربندی آرانی (1370ق.) را كه زبانزد عام و خاص بوده اند را در شمار خیّرین و نیكوكاران قرار داده اند.(2)

خاندان متوسل آرانی از جمله خاندان علمی و ادبیآران هستند كه سابقه آنان به دو قرن می رسد از این دودمان بزرگانی چون: داعی آرانی و حاج آقا محمد متوسل و حاج محمدحسن متوسل برخاسته اند. در این مقاله با شرح زندگی و آثار حجةالاسلام و المسلمین حاج محمدحسن متوسل آشنا می شویم.

صفحه 159

تولد و خاندان

حاج شیخ محمدحسن متوسل آرانی، فرزند نخست حاج آقا محمد متوسل در تاریخ 29 / 10 / 1300ش. برابر سال 1340ق. در كوی «وشاد» آران و خانواده ای مشهور به علم، تدین و تقوا متولد شد.

پدرش حاج آقا محمد متوسل آرانی در سال 1264ش. برابر با 1305ق. در آران قدم به عرصه وجود نهاد. وی دانش متعارف روز را در مكتب خانه فرا گرفت و مقداری از شرعیات و دانستی های دینی را از آیةالله آقا میرزا احمد عاملی آموخت. او در جوانی پدر را از دست داد و به خاطر تأمین معاش و سرپرستی مادر، برادر و خواهرهایش از ادامه تحصیل باز ماند وبه كسب عطّاری و فروش دانه های گیاهی، صنعتی و دارویی روی آورد. وی چون در كسب و كار، امین، درستكار و منصف بود مشتریان فراوانی داشت و تولیدكنندگان و كشاورزان بذر مورد نیازشان را به صورت عمده برای فروش در اختیارش می گذاشتند و گاه او را با خود سهیم می كردند. او بدین جهت و به خاطر رعایت و پرداخت حقوق شرعی زندگی پر بركت و پردرآمدی داشت و از این راه توانست علاوه بر تأمین معاش خود و خانواده اش سرمایه ای برای كسب و كار فرزندان خود فراهم آورد. و آنان را در مسیر تجارت قرار دهد. به خاطر حسن شهرت و امانت داری و آشنایی به احكام و مسائل شرعی، آیةالله عاملی آرانی عمامه بر سر وی نهاد و به او امر نمود تا در مسجد ملا شكرالله آران اقامه نماز نماید و مردم را به وظایف دینی آشنا سازد. از آن پس آقای متوسل در كنار شغل روزانه اش در اوقات سه گانه اذان می گفت و در مسجد نماز جماعت اقامه می كرد. وی گاهی پس از اتمام نماز برای مأمومین احكام و مسائل شرعی مورد نیاز را بیان می كرد و در ایام ماه مبارك رمضان به طور مستمر هر سه

صفحه 160

وقت، ساعت ها وقت خود را صرف بیان احكام و نقل نصایح و مواعظ اهل بیت علیهم السلام می نمود. استخاره، دعانویسی و دیگر كارهای معمول عالم دینی محل به عهده وی بود.

به علت برخورداری این عالم بزرگوار از بیانی شیوا و نافذ مسجدش مملو از جمعیّت می شد و گفتارش بسیار تأثیر می گذاشت و نزد اهالی محبوبیتی ویژه داشت. از آنجا كه وی از امكانات مادی برخوردار بود در انجام كارهای خیر و امور عام المنفعه از دیگران سبقت می گرفت.

از جمله خدمات دینی آقای متوسل مبارزه وی با مبلغان بهایی در منطقه بود. حجج اسلام شیخ محمدصادق شیدائیان و شیخ عزیزالله شكوری آرانی(3) آورده اند.

«هنگامی كه بهاییان در آران به فعالیت گسترده ای دست زده بودند و افراد ساده و زودباور و سست عقیده را با دادن پول و خوراندن پلو گول می زدند. آقای متوسل با زبانی نرم و ملایم افرادِ تطمیع شده را موعظه و نصیحت می كرد و در مقابل تبلیغات آنان مقاومت و ایستادگی می نمود و میدان را خالی نمی كرد، مبلغان بهایی نیز گفته بودند چنانچه آقای متوسل دست از تبلیغ علیه ما بردارد و صحنه را ترك كند، بیش از نصف مردم بهایی می شوند و ما موفق می شویم».

آقای متوسل در سال های پایانی عمرش از آران به قم هجرت كرد و در محله آبشار در كنار فرزندان و بستگانش اقامت گزید. وی در مسجد این محل نیز بنا به سنت دیرینه اش، در اوقات نماز حاضر می شد و همچون دیگر مأمومین به نماز و تعقیبات می پرداخت و در

صفحه 161

فرصت های مناسب برای حاضران؛ به ویژه جوانان نصیحت و موعظه می كرد و هرگاه امام جماعت مسجد حاضر نمی شد به جای وی اقامه جماعت می نمود. گفتار صمیمی و رفتار مؤدبانه وی سبب شده بود كه اهالی محل او را بشناسند و به وی اظهار ادب و احترام نمایند.

سرانجام این مؤمن صالح پس از عمری بابركت و توأم با خدمت در آذرماه سال 1351ش. مطابق با 18 شوال 1392ق. دعوت حق را اجابت نمود و به سرای باقی شتافت. پیكر پكش با عزت و احترام تشییع و پس از مراسم نماز در قبرستان ابوحسین به خك سپرده شد.

استاد شهاب تشكری آرانی تاریخ فوت وی را ضمن اشعاری كه در اوصاف وی سروده چنین آورده است:

حاج آقا محمد واعظ

پیشوای هدایت و تقو

متوسل به عترت اطهار

در ره حق و خیر و صدق و صف

بعد هشتاد و هفت سال از دهر

چشم پوشید و رفت از دنی

باد مشمول لطف حضرت حق

روح جاوید او به دار بق

سال فوتش نگاشت كلك «شهاب»

«متوسل به ذیل آل و لا»

«1351ش.»

از اجداد پدری آقای حاج محمدحسن متوسل، ملا حسن آرانی متخلّص به داعی، فرزند یعقوب است. وی در سال 1193ق. در آران متولد شد و در زادگاهش علوم و معارف را فراگرفت. وی عالمی ادیب،

صفحه 162

شاعری توانمند و زاهدی بی ریا بود كه تا پایان عمرش با قناعت زندگی كرد. وی با آنكه اهل ریاضت و انزوا بود به تعلیم، تبلیغ و ارشاد مردمِ زادگاهش و روستاها و آبادی های اطراف كاشان می پرداخت. وی كار استنساخ و عرضه نسخه های خطی كتاب های دعا و حدیث را كه آن روزها كمتر در دسترس و اختیار مردم بود انجام می داد.

ملا حسن آثار مكتوبی همچون كتاب ریاض الفنون، نصاب الصبیان، دیوان شعر (حاوی پنجاه هزار بیت)، دیوان قصاید و... را از خود به یادگار گذاشت. از میان آثار یاد شده فقط دیوان القصاید به صورت خطی باقی مانده كه این اثر در بهار سال 1383ش. به اهتمام نویسنده این مقاله احیا گردید. و پس از بررسی و مطالعه به پیشنهاد انجمن اهل قلم شهرستان آران و بیدگل در 418 صفحه قطع وزیری به زیور طبع آراسته و منتشر شد. این دیوان مشتمل بر مقدمه، 8 باب و یك خاتمه است. غالب قصاید در باب های مختلف در مدح و مرثیه امامان معصوم علیهم السلام سروده شده و خاتمه آن با قطعات و رباعیات و بحر طویل های زیبا و شورانگیز پایان پذیرفته است. ملا حسن در اثر ریاضت های شرعی و زهد بسیار به مقاماتی دست یافته بود. تأثیر نفسِ قدسی او در درمان بیماران و مبتلایان و رفع مشكل گرفتاران، از وی چهره ای موجه ترسیم كرده واو را زبانزد عام و خاص نموده بود.

داعی آرانی در سال 1313ق. پس از یك قرن زندگی توأم با فقر و قناعت؛ ولی همراه با خدمت دینی به مردم ندای «ارجعی» را لبیك گفت و به ملكوتیان پیوست. پیكرش در گورستان قدیمی زادگاهش كه در حال حاضر به صورت مركز آموزشی است به خك سپرده شد.

صفحه 163

تحصیلات

محمدحسن از كودكی دارای استعدادی فوق العاده بود. وی خواندن و نوشتن و دانش های روز را در مدارس جدید فراگرفت و لیاقت و شایستگی های خود را در امر تحصیل و آموزش نشان داد. پدرش به خاطر این استعداد و شایستگی، بیشتر به او علاقه مند شد و در دل آرزو كرد كه این فرزند در سلك عالمان دینی درآید. در این سال ها كه پدر به سفر زیارتی عتبات عالیات موفق گردید در یكی از شب ها كه به حرم مولا امیر مؤمنان علی علیه السلام مشرف شد، پس از نماز، دعا و توسل در كنار ضریح و قبر مطهّر از خدا خواست كه فرزندش را در جهت خواسته و میلش هدایت كند. دعای خیر پدر در حق فرزند مستجاب شد و فردای آن شب در دل آقای متوسل كشش به سوی طلبه شدن و تحصیل علوم دینی ایجاد شد. وی صبح همان روز به دنبال تحصیل رفت.(4) او مقدمات دروس حوزوی را در زادگاهش، آران نزد آیةالله افتخارالاسلام دربندی سپری نمود و در همان سال به دست مبارك حضرت آیةالله آقا میرزا احمد عاملی آرانی ملبس به لباس روحانیت گردید. سپس برای ادامه تحصیل به كاشان رفت و نزد آیات عظام: آقا شیخ محمود نجفی (1385ق.) و آقا میر سید علی یثربی (1379ق.) كتاب های درسی متداول حوزه را آموخت. پس از آن وی با مشورت آیةالله یثربی برای ادامه تحصیل به قم مهاجرت كرد و در مدرسه فیضیه سكونت گزید. آقای متوسل، دروس سطح عالی حوزه را نزد استادان مشهور و معروف زمانش؛ یعنی حجج اسلام: سید محمدباقر طباطبایی سلطانی (1418ق.)، عبدالجواد جبل عاملی اصفهانی

صفحه 164

(1407ق.)، میرزا محمد مجاهدی تبریزی (1380 ق.) و آیةالله میرزا علی مشكینی اردبیلی (رئیس مجلس خبرگان رهبری) تحصیل نمود.

او با اتمام دروس دوره سطح به طور مرتب و منظم در درس خارج فقه و اصول آیةالله بروجردی (1380ق.) شركت كرد و مقداری از بحث فقه آن مرجع بزرگ را به رشته تحریر درآورد. پس از رحلت این استاد بزرگ حوزه در دروس خارج فقه و اصول آیات عظام: محقق داماد (1388ق.) امام خمینی (1409ق.)، سید محمدرضا گلپایگانی (1414ق.) و سید شهاب الدین نجفی مرعشی (1411ق.) حاضر شد و با برخی از فضلا و همدوره ای هایش از جمله: حجج اسلام حاج سید محمد حسینی كاشانی، مقدسی مازندرانی سال ها به مباحثه پرداخت. و به اندوخته های علمی خود افزود.

آقای متوسل در دوران تحصیل و پس از آن به طور رسمی جلسه درس و تدریس نداشت؛ اما زمانی كه در كاشان تحصیل می كرد، برای برخی طلاب هم شهری كه علاقمند به تحصیل دروس حوزوی بودند قسمتی از مقدمات راتدریس كرد وی زمانی كه در قم اقامت گزید و در مسجد آبشار امام جماعت بود، برای چند نفر از طلاب، بحث تفسیر قرآن را به طور خصوصی برگزار نمود.(5)

فعالیت های تبلیغی

در آران

حجةالاسلام متوسل در دوران تحصیل؛ چه آن زمان كه در كاشان بود و چه پس از آنكه به قم رفت و آمد می نمود، به طور مستمر در پایان هر هفته و ایام و مناسبت های تبلیغی در مسجد زادگاهش، در

صفحه 165

كنار پدر به كار تبلیغ و آموزش های دینی می پرداخت. از جمله فعالیت های آموزشی ایشان تشكیل جلسه هفتگی آموزش قرائت، قواعد و تجوید و تفسیر قرآن بود كه سال ها به صورت سیّار در محله های مختلف آران برقرار بود. این برنامه در ماه مبارك رمضان هر شب ادامه داشت و علاقمندان بسیاری با اشتیاق در آن شركت می كردند و بهره می بردند. از آثار این جلسه تربیت قاریان و معلمان قرآن بود كه بعدها هر یك از آنان در محل خود به تشكیل جلسه فوق اقدام نمودند و جلسات یاد شده منشأ خدمات ارزشمند و بركات فراوانی گردید كه در برخی از محله ها تا كنون نیز ادامه دارد.

فعالیت تبلیغی دیگر ایشان مبارزه و مقابله فرهنگی و اقتصادی با فرقه ضالّه بهاییان در آران بود؛ چركه بهاییان از سال 1316ش. فعالیت تبلیغی خود را در منطقه شروع كردند. آنان در سال های بعد از تاریخ یاد شده با حمایت مستقیم و غیر مستقیم رژیم طاغوت و نفوذ در افراد و اركان دولت وقت و دستگاه اجرایی كشور، تبلیغات گسترده و همه جانبه ای را در سراسر نقاط؛ به ویژه مناطقی كه مانند كاشان و اطراف آن كه از لحاظ گرایش به مذهب تشیع بر دیگر شهرها سبقت گرفته بودند آغاز كردند. در بخش بزرگ آران، مبلغان بهایی با برخوردهای صمیمی و ملایم، نشان دادن پكی و نظافت ظاهری و تطمیع، افراد ساده و زودباور را به خود جذب می كردند. برای افراد كم سواد و برخی مذهبی های سست عقیده و لاابالی جلسه تشكیل می دادند و در آن جلسات با القاء شبهه در مسائل اعتقادی (بیشتر پیرامون مهدویت) آنان را می فریفتند. مبلغان بهایی در اثر كمبود روحانی در منطقه و نابسامانی های اقتصادی؛ از جمله بی كاری، زمینه را برای خود مساعد ساخته بودند به طوری كه بیم آن می رفت جمعیت

صفحه 166

زیادی بهایی شوند. آنان در بُعد فعالیت های اقتصادی، بافتن قالی دستی را رواج دادند. خانه ای نبود كه آنها در آن نفوذ نداشته باشند. پیر زنان برای آنان پشم ریسی می كردند. كشاورزان مستأجر آنان بودند و زنان و دختران و برخی مردان برایشان قالی می بافتند. لوازم مورد نیاز قالی بافی به طور مجانی و تعمیر قالیباف خانه به صورت رایگان از طرف آنان انجام می شد. هنگام سركشی به قالی یا خرید آن به ویژه به بچه ها انعام می دادند و ذهن و فكر بچه ها را به خود مشغول می ساختند.

بهاییان مغازه های خوار و بار، داروخانه، نانوایی و... را در مركز محله ها در اختیار داشتند و اجناس مورد احتیاج مردم را از سایر مغازه داران مسلمان ارزان تر می فروختند....!

در چنین شرایطی آقای متوسل و چند تن از هم فكران محلی وی كه از ثروتمندان و انسان های متعهد بودند، در برابر بهاییان قد علم كرده و به مقابله و مبارزه فرهنگی و اقتصادی با آنان برخاستند.

در مقابل فعالیت های تبلیغاتی این گروه ضاله، جلسات متعددی در محله ها تشكیل و به دفع شبهات القا شده و افشای نیرنگ ها و نقشه های آنان پرداخته شد. این گروه مبارز با آوردن مبلغان دانشمندی چون حجج اسلام: حاج شیخ علی كبر تربتی، آقا شیخ حسن سه چهاری اصفهانی، شیخ مرتضی انصاری قمی و آیةالله شیخ حسین وحید خراسانی و برپایی مجالس عمومی، ذهن افراد فریب خورده را روشن و موجبات طرد و قطع ارتباط با بهاییان را فراهم ساختند. آنان طرح های از پیش تعیین شده اربابان این فرقه عامل انگلیس را در منطقه، نقش بر آب ساختند و فعالیت های چندین ساله آنان را خنثی نمودند. آقای متوسل و همفكران وی برای برادران

صفحه 167

مسلمانِ بی كار، ایجاد شغل نمودند و با دادن سرمایه و كمك های مالی، قالی بافی دستی را رواج دادند. آقای حاج سیّد عباس حسینی آرانی كه از تجار نیكوكار و متدین و از همكاران و هم فكران آقای متوسل بود می گوید:

«من و حاج آقای متوسل و... در مقابل كار بهایی ها اقدام به نصب دار قالی و در اختیار گذاشتن سرمایه و مواد اولیه فرش برای برادران مسلمان كردیم. البته در آغاز، پدرم اقدام نمود سپس ماها برای مبارزه اقتصادی علیه بهاییان این گونه شروع كردیم...»(6)

هجرت به قم

آقای متوسل در سال 1332ش. برای سكونت دائمی، به قم مهاجرت كرد. او حدود دو سال در محله حاج زینل مستأجر بود. سپس در كوی آبشار اقامت گزید. سال های بعد برادران و بستگانش یكی پس از دیگری از آران به قم آمدند و در این محل سكن شدند. از اقدامات آقای متوسل در این محل تاسیس مسجد آبشار بود. وی در آغاز با یاری و همكاری اهالی، زمین مسجد را كه مساحتش بالغ بر 200 متر مربع بود خرید و با كمك آنان بنای آن را شروع كرد و آن مكان را به تجهیزات لازم مجهز نمود. از آنجا كه او نمی خواست خودش در این مسجد امامت نماید، به همراهی اهالی محل به منزل آیةالله العظمی نجفی مرعشی رفت و از ایشان درخواست كرد تا كسی را برای امامت جماعت این مسجد تعیین نماید. حجةالاسلام آقای

صفحه 168

مرندی از سوی آیةالله نجفی تعیین شد و وی تا قبل از پیروزی انقلاب این سمت را عهده دار بود.

پس از وی و در آغاز پیروزی انقلاب اسلامی اهالی محل از آیةالله خزعلی كه در این محل سكن بود. درخواست كردند امامت جماعت مسجد را قبول كند، ولی ایشان چون به طور مستمر در قم نبودند برای مدتی پذیرفت و پس از آن از آقای متوسل درخواست كرد تا این سمت را بپذیرد آقای متوسل از آغاز پیروزی انقلاب تا سال وفاتشان در اوقات سه گانه در این مسجد اقامه جماعت می نمود و در مناسبت های مختلف به وعظ و ارشاد می پرداخت. با شروع نهضت در قم، از نهضت و جوانان انقلابی محل حمایت می نمود و بدین مناسبت نیز یك بار از سوی ساوك بازداشت گردید.(7)

در سال های دفاع مقدس، این مسجد از پایگاه های جذب و اعزام نیرو به جبهه و محل جمع آوری و ارسال كمك های مردمی به مناطق جنگی بود. از این مسجد همان طور كه در دوران نهضت شهیدانی چون شهید حسین خزعلی، شهید علی عبداللهی آرانی و... تقدیم انقلاب شدند، در دوران جنگ تحمیلی نیز بیش از 50 نفر از جوانان این محل و پایگاه شربت شهادت نوشیدند و تعدادی جانباز و آزاده گردیدند.

بعد از وفات آقای متوسل، مردم محل برای اقامه نماز و امامت آن از آیةالله مظاهری اصفهانی دعوت كردند. وی كه سال ها در این مسجد حلقه تدریس سطح و خارج داشت این مسئولیت را پذیرفت. در زمان ایشان به خاطر سخنرانی ها و ارشادات، مسجد و بیرون آن؛ به ویژه در ماه مبارك رمضان مملو از جمعیت می شد. به دلیل ازدحام

صفحه 169

جمعیت، اهالی بر آن شدند تا مسجد را توسعه دهند برای این كار شخص خیّری از اهالی كویت هزینه تجدید بنای مسجد را به عهده گرفت. سكنان و نیكوكاران محل برای توسعه مسجد، خانه های اطراف آن را خریداری كرده و به زمین مسجد افزودند. این مكان از نو در دو طبقه ساخته شد و به سرویس های خدماتی مجهز گردید. با مهاجرت آیةالله مظاهری به اصفهان حجةالاسلام و المسلمین آقای مرتضوی از سوی ایشان انتخاب و تا كنون به عنوان امام جماعت راتب مسجد به اقامه نماز جماعت و فعالیت های فرهنگی می پردازد. این مسجد از آغاز تاسیس تا كنون، محل عبادت، تبلیغ، ارشاد، تدریس، تعلیم و تشكیل جلسات سوگواری و جشن های مذهبی و منشأ بركات و آثار ارزشمندی بوده است.

جلسات دینی و دیگر خدمات

از دیگر اقدامات آقای متوسل در این محل تشكیل جلسات هفتگی آموزش قرائت قرآن، بیان احكام و تفسیر قرآن برای اهالی محلو همشهریان و فامیل و بستگان بوده كه هنوز هم ادامه دارد. این جلسات در ماه مبارك رمضان هر شب ادامه داشت. جلسات با خواندن دعای افتتاح سپس قرائت یك جزء از قرآن شروع و با سخنرانی ایشان پایان می یافت.

بخشی از خدمات آقای متوسل ایجاد اشتغال برای خانواده های روستایی اطراف قم بود. وی برای آنان كه درآمد چندانی نداشتند و از بی كاری رنج می بردند وسایل و لوازم قالی بافی دستی را آماده كرده و در اختیارشان می گذاشت و با وام های دراز مدت و تسهیلات یاد شده آنان را به كار وامی داشت. وی پس از پرداخت مزد آنان بخشی از سودهای حاصله این كار را برای صرف در امور خیریه اختصاص داده

صفحه 170

بود. حسن تدبیر، مقام علمی و آشنایی آقای متوسل به احكام دینی و مسائل شرع از یك طرف و اعتماد و اطمینان برخی از مراجع همچون آیات عظام محقق داماد، گلپایگانی، حاج شیخ مرتضی حائری و استادان حوزه علمیه به وی موجب شد كه از سوی آنان مأمور رسیدگی به دعاوی و مسئول حل و فصل اختلافات و مشكلات حقوقی كسبه و بازاریان قم باشد. این مسئولیت كه پیش از انقلاب به وی محول شده بود تا چند سال پس از پیروزی انقلاب هم برعهده ایشان بود. بنا به گفته آقایان: محمدحسن رضوانی، علی خداپرست، سید علی محمد فیض، سید محمود طباطبایی(8) كه از بازاریان نیكوكار و همكار و مباشر آقای متوسل در امور صندوق ذخیره علوی - جلسه مبارزه با فقر و... بودند و هم كنون به فعالیتشان ادامه می دهند. او با صبر و حوصله و سعه صدر و اشرافی كه به مسائل حقوقی و دینی داشت به خوبی از عهده كارها بر می آمد. بازاریان نیز وی را قبول داشتند تا جایی كه مسائل و مشكلات شخصی و خانوادگی و خصوصی خود را با وی در میان می گذاشتند. آقای متوسل در كنار فعالیت های یاد شده علاوه بر عضویت در شورای مركزی ائمه جماعات مساجد قم در جلسه مبارزه با فقر شركت می كرد. این جلسه در سال 1350ش. و از سوی آیةالله حاج شیخ مرتضی حائری تأسیس شد و آقای حاج سید محمود طباطبایی به عنوان مدیر عامل آن تعیین گردید. از آن پس این جلسه هر هفته، شب های یكشنبه به طور چرخشی در منازل افرادی كه داوطلب بودند منعقد می گردید (هم كنون نیز به همان شكل ادامه دارد). آقای متوسل به طور چشمگیری در این جلسه فعالیت داشت و علاوه بر عضویت كار ثبت و ضبط، محاسبات دریافتی ها و پرداختی ها را در

صفحه 171

دفتر مخصوص انجام می داد.

از اهداف جلسه چنین بود: 1. حمایت از اشخاص بی كار و دادن سرمایه های نقدی و جنسی؛ باعوض یا بدون آن برای كسب و كار.

2. كمك های اضطراری به مؤمنین و متدینین عیالمند و تهی دست؛ به خصوص تأمین هزینه های بیمارانی كه قادر به پرداخت هزینه نیستند. نیز تهیه جهیزیه و لوازم ضروری منازل برای یادشدگان و از این گونه خدمات و كمك ها كه به حدود 25 نوع می رسید.

محل تأمین بودجه صندوق جلسه: صدقات، خیرات و مبرّات وجوهات شرعی (با اجازه مراجع) و كمك های مستقیم و موردی سالانه امام خمینی قدس سره و پس از وی مقام معظم رهبری و سایر مراجع وقت است. تشخیص استحقاق افراد نیازمند بر اساس نظر و معرفی معتمدان محلی و محققان ویژه انجمن است كه پس از تعیین نوع نیاز و گزارش آن به انجمن، مورد درخواستی پس از تصویب به گونه ای محترمانه به آنها اهدا می شود(9)

صندوق ذخیره علوی قم نیز كه به پیشنهاد آیةالله حاج شیخ مرتضی حائری در سال 1350ش. تأسیس شد، آیات بزرگوار حاج سید مهدی روحانی، حاج شیخ علی احمدی میانجی و حاج سید علی محقق داماد و حجةالاسلام حاج آقای متوسل و حاج سید علی محقق و از معتمدین و نیكوكاران بازاری همچون آقای حاج یدالله رجبیان، حاج آقا تقی هاشمی و حاج علی خداپرست و با عنوان اعضای امنا و هیئت رئیسه، صندوق را پس از تدوین اساسنامه و آیین نامه اجرایی به ثبت رساندند و مشغول خدمت رسانی شدند. سرمایه صندوق توسط

صفحه 172

بانیان و افراد نیكوكار علاقمند تأمین گردید و از شروع به كار آن تا كنون (1383ش.) سی و سه سال می گذرد به مراجعه كنندگان و متقاضیان از هر قشر و صنف وام قرض الحسنه بدون هیچ گونه بهره به صورت اضطراری، كوتاه و بلند مدت اقساطی پرداخت می شود. این صندوق دومین صندوق قرض الحسنه در سطح كشور است و فقط در قم دو شعبه دارد. آقای متوسل از آغاز تشكیل این صندوق تا اوّل سال 1359ش. عضو هیئت مدیره بودند.

از جمله باقیات و صالحات مرحوم آقای متوسل احداث بیمارستان سیّدالشهدای آران است كه پس از تهیه و تعیین زمین آن (بالغ بر 7 هكتار) توسط حجةالاسلام آقای شیخ عباس یوسفیان كلنگ شروع بنای آن را آقای متوسل در سال 1359ش. به زمین زد. در آغاز آقای متوسل عمده هزینه های ساختمانی بیمارستان را از اموال شخصی خود پرداخت و پس از راه اندازی و خدمت رسانی قسمت درمانگاه این بیمارستان در سال 1370ش. مجدداً كمك های شایانی نمود و در سال 1371 كه بخش های عمده بیمارستان آماده بهره برداری گردید. آقای متوسل وصیّت كرد پس از مرگش نیز زاید بر ثلث اموالش را برای توسعه بیمارستان صرف كنند.

وی با این اقدام خداپسندانه سایر نیكوكاران بومی و غیر بومی را شركت داده و سهیم نمود. سال هاست كه بخش های مختلف اطفال - جراحی قلب، داخلی، رادیولوژی - آزمایشگاه و اورژانس این بیمارستان با كادری مجهز به درمان بیماران و مراجعه كنندگان می پردازد.

ویژگی های اخلاقی

آقای شیخ محمدحسن متوسل عالمی مؤدب، مهذّب، خوش خلق،

صفحه 173

متواضع، صبور و مشكل گشا بود. وی در خانه، محل كار و جلساتی كه شركت می كرد منظم بود و اموری را كه به وی محول می شد به نیكوترین وجه انجام می داد.

صورت جلسات موجود در بایگانی صندوق قرض الحسنه علوی، دفاتر ثبت دریافت و پرداخت جلسه مبارزه با فقر، و نیز دفاتر روزانه حجره محل كارش گویای این مطلب است.

وی به اقامه نماز جماعت در اول وقت و آداب آن، مقید و به تهجد، قرائت قرآن و خواندن دعای صباح و تعقیبات و زیارت عاشورا در هر روز مداومت داشت.

او در شب های ماه مبارك رمضان به طور مرتب در جلسه قرائت قرآن محل شركت می كرد و پس از خواندن دعای افتتاح و تلاوت جزئی از قرآن به تفسیر و توضیح برخی آیات و فرازهایی از دعا می پرداخت. او سحرهای ماه مبارك رمضان خواندن دعای ابوحمزه، جزو برنامه هایش بود.

آقای متوسل در امر به معروف و نهی از منكر نهایت دقت را داشت و در عمل، شرایط و موازین آن را رعایت می نمود.

وی در تمام دوران تحصیل و پس از آن تا زمانی كه خود مشغول تولید فرش دستی شد به دلیل برخورداری از وضعیت مالی مناسب پدر و كمك های وی هیچ گاه از وجوه شرعی (سهم امام 7) استفاده نكرد؛ بلكه به دلیل برخورداری از تمكن مالی از پرداخت كنندگان وجوهات شرعی به مراجع تقلید بود و به مركز خیریه و عام المنفعه كمك می نمود. وی به سادات و علویان احترام می گذاشت و همچون پدر و اجدادش علاقه وافر خود را به اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام ابراز می كرد. او با این اعتقاد و علاقه، در اقامه عزا و مراسم سوگواری

صفحه 174

حضرت سیدالشهداعلیه السلام و یارانش و حضرت صدیقه طاهره علیها السلام پر تلاش بود و متجاوز از سی سال در خانه مسكونی اش؛ در ایّام محرم و فاطمیه مجلس عزا برپا كرد.

وی هر سال، چند روز برای زیارت و توسل به حضرت رضاعلیه السلام به مشهد مشرف می شد. او در تبلیغ و پاسخ به سئوالات شرعی و دینی كه بیشتر سئوال كنندگان كسبه و بازاریان بودند با حوصله و متانت جواب می داد. او از یاران بی نام و نشان امام خمینی قدس سره بود و بیشتر، فتاوای ایشان را نقل می كرد و كسانی را كه تازه به تكلیف رسیده بودند را برای تقلید به او ارجاع می داد.(10)

فرزندان

حاج محمدحسن متوسل بنا به توصیه پدر در 14 سالگی (1314ش.) با دختر یكی از بستگانش ازدواج كرد. ثمره این ازدواج 11 فرزند است كه از این تعداد 5 دختر و 3 پسر در قید حیاتند. پسر بزرگ ایشان پس از گذراندن تحصیلات عالی در كار تولید فرش است و فعالیت پدر را ادامه می دهد و دومین پسر ایشان نیز پس از دریافت لیسانس حقوق به شغل دبیری اشتغال دارد. سومین فرزند پسر پس از گذراندن تحصیلات نظام جدید و حضور در دانشگاه فردوسی مشهد و دریافت مدرك كارشناسی در رشته الهیات و معارف اسلامی در كسوت پدر به تحصیلات حوزوی در سطح خارج می پردازد.

صفحه 175

وفات

سرانجام این روحانی مخلص، خدمتگزار خستگی ناپذیر در عصر جمعه 8 / 8 / 1371 مطابق با 3 ربیع الثانی 1413ق. در اثر عارضه قلبی در بیمارستان آبان تهران دار فانی را وداع گفت. پس از انتقال پیكرش به قم، مراسم تشییع باشكوهی با حضور علما و فضلا و كسبه و بازاریان و مؤمنین انجام شد. آیةالله سید حسین بدلا بر جنازه اش نماز خواند و پس از خواندن زیارت عاشورا در قبرستان ابوحسین قم در كنار پدر و سایر مؤمنین به خك سپرده شد.

وصیت نامه

حاج آقای متوسل بر اساس وظیفه دینی، مبادرت به نوشتن وصیت نامه شرعی نمود و به بازماندگانش این گونه سفارش كرد:

... بعد از وفات مدت ده سال و هر سال ده روز مراسم روضه خوانی حضرت سیدالشهداعلیه السلام را برگزار كنید.

برای ازدواج ده پسر جوان سیّد و ده دختر جوان سیّده كمك نقدی كنید و جهیزیه تهیه نمایید. هر چه از ثلث اموال زیاد آمد به مصرف هزینه های بیمارستان سیدالشهدای آران برسانید.

به تمام فرزندانم توصیه می كنم كه از دین مبین اسلام و مذهب حقّه اثنی عشریه دست برندارند و نسبت به یكدیگر رئوف و مهربان باشند.

همه را به تقوای الهی سفارش می كنم و نیز انتظار دارم مرا از یاد نبرند و با قرائت قرآن و فاتحه و نماز و خیرات مرا یاد كنند... .

پی نوشت:

1) میراث حدیث شیعه، دفتر 8، علی صدرایی خویی، اجازه ملا احمد نراقی به ملا علی آرانی و لباب الالقاب، ملا حبیب الله شریف كاشانی و نقباءالبشر، آقا بزرگ تهرانی، جزء 4، ص 1540 و تاریخچه علم و ادب در آران و بیدگل، علی تشكری آرانی.

2) تاریخچه علم و ادب در...، به نقل از دیوان های شعر صباحی بیدگلی داعی - فلاح - بیضایی - سهیل - وصاف و دیگر دستنوشته های موجود.

3) از روحانیان آران كه هم محلی آقای متوسل هستند.

4) به نقل از: آقای محمدرضا محرابی آرانی، از همسایگان و مریدان آقای حاج محمد متوسل كه خاطره فوق را خود آقای حاج محمدحسن متوسل برایشان تعریف كرده است.

5) به نقل از: حاج محمدعلی متوسل (برادر) و حاج محمدمهدی متوسل (پسر بزرگ) آقای متوسل.

6) آقای حسینی علاوه بر فعالیت های فوق پیوسته افراد مستعد را برای طلبه شدن و تحصیل علوم دینی و حوزوی تشویق می كرد و از لحاظ مالی كمك های شایانی می نمود. وی در هنگام نوشتن این سطور یعنی پایان سال 1382 دار فانی را وداع گفت.

7) به نقل از فرزندشان آقای محمد مهدی متوسل.

8) در مصاحبه و گفتگو با نویسنده.

9) مصاحبه و گفت و گو با آقایان حاج سید علی محمد فیض، محمدحسن رضوانی، علی خداپرست و محمدجواد بصیری، از یاران و همكاران آقای متوسل.

10) آقای متوسل چون با آیةالله محقق داماد و آیةالله حاج شیخ مرتضی حائری ارتباط و معاشرت داشت و این بزرگان مورد اعتماد و امین امام بودند ایشان این ارتباطات را به دلیل امنیتی ابراز نمی كرد و خود به نوعی همكاری داشت.

نویسنده : حبیب الله سلمانی آرانی