گنبد سرخ یکی از قدیمی ترین بناهای موجود در مراغه است که در قسمت جنوب غربي شهر قرار دارد. نام باني بنا و تاريخ احداث آنرا مي توان از كتيبه جبهه شمالي و نام سازنده آن را از كتيبه غربي ملاحظه نمود. آنچه از اين كتيبه ها برداشت مي گردد این است که بناي گنبد سرخ در سال542 هجري قمری به دستور عبدالعزيز بن محمود بن سعد يديم و به وسيله بني بكر محمد بن بندان بن محسن معمار ساخته شده است. به طور كلي گنبد مزبور بنایی مربع شكل است متشكل از سردابه و اتاق اصلي كه بر روي سكوي سنگي قرار دارد و به وسيله هفت رديف پله مي توان به آن دسترسي يافت. پنج پله در جلوي سكو واقع شده و پله ششم و هفتم جزء آستانه درگاه محسوب مي شوند.
در بازدید آنوبانینی مشاهده شد ورودي گنبد سرخ به سوي شمال باز مي شود و شامل درگاه بلند و زيبايي است كه آجركاري پر نقش و نگار ظريفي همراه با كاشي هاي فيروزه اي كه تازه در معماري سلجوقي متداول گشته بود زينت يافته است. اطراف اين آجركاري را كتيبه اي به خط كوفي احاطه نموده كه متن آن چنين است: "امر بينا هذه القبه، الامير الرءيس العالم فخرالدين عمادالاسلام قوام آذربايجان ابوالعز عبدالعزيز بن محمود بن سعد يديم الله علاه". بر بالاي آن كتيبه اي افقي به خط كوفي مشاهده مي شود كه متضمن تاريخ بناي كتيبه مي باشد: "بني المشهد في الحادي عشر من شوال سنه اثنين و اربعين و خمسا".
گنبد سرخ؛ مراغه
مجموعه اين تزئينات معقلي و آجركاري و كتيبه ها و نقش و نگارهاي گوناگون جلوه خاصي به بنا بخشيده است. نماي سه ضلع شرقي، غربي و جنوبي گنبد سرخ هر يك داراي دو طاق نماي آجري با طرحهاي تزئيني و سه طاق مزين به آجركاري تخميري مي باشد. در كتيبه جبهه شرقي آيه 54 از سوره 39 قرآن كريم نوشته شده و در جبهه غربي كتيبه اي است كه نام سازنده بنا را نشان مي دهد: "عمل العبد المذءب الراجي الي عفوالله بني بكر محمدبن بندان البنا بن المحسن المعمار".
در چهار گوشه خارجي بنا ستون هاي مدوري با تزئينات آجري وجود دارد كه علاوه بر كمك به ايستايي بنا، به زيبايي آن نيز مي افزايد. قسمت داخلي بنا به صورت فضایي مربع شكل است كه سه ضلع آن هر كدام دو طاق نما همانند نماي خارجي تعبييه شده است. در گذشته در طول گنبد كتيبه اي گچبري شده مزين به آيات قرآني بوده كه به مرور زمان ازبين رفته است. چهار روزن در چهار طرف بنا و نيز روزني در مركز گنبد نور فضاي داخلي را تامين مي كند.
گنبد بنا دوپوش است. پوشش داخلي به صورت عرقچين و پوشش خارجي آن كه به طور كامل فرو ريخته؛ به فرم هرمي بوده است. كف اتاق را از قطعات سنگ تراشيده مفروش كرده و ديوارهاي داخلي بنا را با گچ اندود نموده اند. از ظواهر امر اين چنين برمي آيد كه مقبره اصلي در درون دخمه قرار داشته و اتاق فوقاني، مسجد كوچكي بوده كه پخش نذورات و قرائت قرآن در آن صورت مي گرفته است.
گنبد سرخ
