سال 1253 قمري وقتي ميرزا محمد قوام الدوله آشتياني خانه مجلل خود را بنا مي‌کرد، هرگز به ذهنش نمي‌رسيد که ملک زيباي او تبديل به يکي از متروک‌ترين و ناشناخته‌ترين خانه‌هاي تاريخي پايتخت در قرن آينده شود. ميرزا محمد قوام الدوله آشتياني يکي از صاحب منصبان دوره محمد شاه قاجار بود که در ديوان محاسبات ماليات سمتي داشت‌. پسر قوام‌الدوله‌، حسن وثوق هم در سال1268 ش‌، جاي پدر را گرفت و در دوره‌هايي وزير فرهنگ‌، دارايي‌، خارجه و نخست‌وزير بود.

خانه قوام الدوله را بايد در يکي از شلوغ‌ترين و تجاري‌ترين خيابان‌هاي تهران ببينيد؛ خيابان اميرکبير تهران، حد فاصل چهارراه سرچشمه و سه راه امين حضور، کوچه ميرزا محمد وزير.

اين خانه به سبک معماري ايراني‌اسلامي ساخته شده و طبق همين سبک، داراي 7دري، حياط بيروني، يک حوض و چند باغچه است. قرينه اين حياط هم حياط ديگري است که حياط اندروني محسوب مي‌شود و باز هم با باغچه و حوض نماسازي شده‌. اين دو حياط با چند راهرو به همديگر مرتبط مي‌شوند. به اين‌ها بايد دو بادگير و يک شيرواني را در بام اضافه کنيد که آجري هستند و قرينه هم ساخته شده‌اند.

ورود به ساختمان، از حياط بيروني و دروني و از طريق دو راه پله انجام مي‌شود. طبقه اول 2 تالار بزرگ به نام‌هاي آينه و تبني يا سفره‌خانه دارد و 2 راهرو و 3 اتاق کوچک‌. طبقه دوم هم به همين قاعده2 راهرو دارد اما با 6 اتاق. يک راهرو و 3 اتاق در ضلع غربي و يک راهرو و 3 اتاق ديگر در ضلع شرقي هم بنا شده است‌. خانه قوام الدوله يک زير زمين هم دارد که زير تالار آينه و تبني قرار گرفته و تنها براي دسترسي اهالي خانه بوده که از حياط اندروني به آن راه پيدا مي‌کردند.

تالار آينه مهمانخانه قوام الدوله بوده است که سياست‌مداران قاجاري زيادي در آن رفت و آمد مي‌کردند. دسترسي به اين اتاق از بخش‌هاي اندروني خانه جدا بود تا اهالي خانه بتوانند حتي در زمان جلسات کاري هم به راحتي تردد کنند. جالب است بدانيد که تزيينات اين تالار به دليل رفت و آمد رجال کشورهاي غربي‌، از الگوهاي غربي پيروي کرده‌ و تصاوير زنان فرنگي به‌صورت کارت پستال در ميان آينه‌کاري‌ها و موتيف‌هاي گچ‌بري جا نمايي شده است!

با اين حال در همين فضا هم رگه‌هايي از معماري ايراني به چشم مي‌خورد: سه ارسي‌، 7 پنجره ارسي‌، 3 در چوبي و 4 طاقچه. ارسي‌ها با گره‌هاي کنده‌کاري شده و تزيينات چوبي ظريف و شيشه‌هاي رنگي نماسازي شده‌اند و روي آن‌ها نقاشي هنرمندان ايراني به چشم مي‌خورد.

سفره‌خانه هم که در ضلع جنوبي قرار دارد، زمستان نشين ساکنان خانه بوده که به دليل موقعيت جغرافيايي خاصش بيشتر از بقيه بخش‌هاي خانه از نعمت آفتاب بهره مي‌برده. در قسمت شمالي اين سفره خانه يک فرو رفتگي وجود دارد که شاه‌نشين اتاق محسوب مي‌شود.

انجمن آثار ملي اين خانه را در سال‌هاي قبل از انقلاب خريد و به سازمان ملي حفاظت آثار باستاني واگذار کرد تا آن را مرمت کند. اين روزها اگر گذارتان به خانه قوام الدوله بيفتد، مي‌بينيد که قسمتي از بنا در تعريض کوچه ميرزا محمود وزير از بين رفته که به احتمال زياد متصل‌کننده اندروني و بيروني به يکديگر بوده است‌. علاوه بر اين، تبديل ايوان تابستاني به تالار آينه کاري باعث شده که بنا از شکل و شمايل اوليه خود فاصله بگيرد.

از زماني که اين بنا زير نظر سازمان ملي حفاظت آثار باستاني رفت، چند اتاق‌، آشپزخانه و سرويس‌ بهداشتي در ضلع شرقي حياط بيروني به آن اضافه شد که البته با بافت قديمي خانه‌، مثل در و پنجره‌، تزيينات شومينه و گچ‌بري و نماي خارجي به طور کلي مطابقت مي‌کند و تشخيص آن دشوار است که اين واحدها بعداً به بنا اضافه شده‌اند. با تمام اين‌ها خانه ميرزا محمد قوام الدوله آشتياني هنوز هم يکي از جالب‌ترين نمونه‌هاي معماري ايراني است که در اولين نگاه نظم و تقارن آن شگفت زده‌تان خواهد کرد.