تاریخ و جغرافیای استانها

1 ـ4ـ پيشينه تاريخي :

بر اساس كتيبه هاي هخامنشي و نوشته هاي برخي از مورخان يوناني، « قهستان» خاستگاه و زيستگاه يكي از اقوام ايراني به نام «ساگارت» بوده و بخشي از چهاردهمين ساتراپ نشين هخامنشي به شمار مي آمده است .
در گذشته، قهستان، نام سرزمنيهاي جنوب خراسان شامل ولايات خواف، گناباد، بجستان،‌كاشمر، طبس، فردوس، قاين، ‌طبس مسينا، ‌بيرجند و نهبندان بوده است . اين نام بيشتر به محدوده كوچكتري يعني ولايت قاينات و بيرجند اطلاق مي شده و به سبب كوهستاني بودن به اين نام (قهستان معرب كهستان = كوهستان) خوانده شده است .
هرودوت، مورخ بزرگ يوناني نيز به سكونت اقوام ساگارت در اين ناحيه اشاره مي كند. به جز نوشته ها و قراين تاريخي، كتيبه «كال جنگال» به عنوان يك سند و مدرك بسيار معتبر نشان مي دهد كه در دوران حكومت اشكانيان، «قهستان» از ايالات اشكاني و «خوسف»، ساتراپ نشين اين منطقه بوده است. در عهد ساساني نيز قهستان از ايالات آباد و معتبر بوده است. كتيبه و سنگ نگاره هاي « لاخ مزار» روستاي «كوچ» در بيرجند حاوي نوشته هايي به خط پهلوي ساساني است كه در آنها نام «آخشنواز» پادشاه هپتالي و «قباد» پادشاه ساساني به چشم مي خورد .
مورخان، ‌فتح خراسان به دست مسلمانان را در سال 22 هجري در زمان خلافت عمر و فتح قهستان را در سال 29 هجري قمري در عهد خلافت عثمان دانسته اند. قهستان تا سال 259 هجري قمري در سيطره عباسيان بود و توسط واليان خلفا اداره مي شد و چندي از اين مدت را نيز جزء قلمرو طاهريان بود. دراين سال، «يعقوب ليث صفاري» كه رهسپار سركوبي نيشابور بود، قهستان را فتح نمود و حاكماني را بر نقاط آن گمارد و تا سال 299 هجري قمري، اين منطقه در دست خاندان صفاري بود .
پس از آن قهستان مدتي در تصرف امراي محلي سيستان و از زمان حسن صباح تا تهاجم سپاه هلاكوخان، در دست حكام اسماعيليه بود، چنانكه قهستان يكي از مراكز عمده سياسي اين فرقه و بعد از «الموت» مقر حضور فدائيان اسماعيليه بود. موقعيت خاص دوري از حكومت مركزي، وضعيت طبيعي و وجود كوههاي بلند وصعب العبور، از مهمترين علل حضور فدائيان حسن صباح در اين منطقه بود. قلعه كل حسن صباح، قلعه شاهدژ، قلعه رستم و قلعه بيدسكان از مشهورترين قلعه هاي اسماعيليه در قهستان بوده اند .
پس از حمله مغول و ويراني شهرهاي مركزي خراسان بزرگ در قرن هفتم، رسميت يافتن مذهب تشيع در منطقه، رواج اقتصاد تجاري و رونق داد و ستد و فزوني كاروانهاي تجاري، فرصت مناسبي جهت رشد اقتصادي قهستان و بيرجند به ارمغان آورد. اهميت بيرجند از عهد صفويه بيشتر شد و با مستقر شدن حاكم نشين «قائنات» در آن، در مسير پيشرفت افتاد و با رونق گرفتن تجارت دراوايل قرن حاضر و گسترش ارتباطات ميان انگليس و هند، شكوفايي بيشتري پيدا كرد. بيرجند به عنوان مركز ثقل بخشي از جاده باستاني ابريشم، و محل عبور جاده «ادويه» به دروازه عبور كالاهاي بازار شبه قاره هند به آسياي ميانه و روسيه تبديل شده بود .

1-5- جمعيت :

مطابق با آخرين سرشماري، جمعيت استان در سال 85 بالغ بر 636420 نفر بوده است كه اين ميزان 9/0 درصد از جمعيت كل كشور را تشكيل مي دهد. بررسي روند تغييرات جمعيتي در مناطق شهري و روستائي استان نشان مي دهد كه حدود 6/48 درصد از جمعيت استان در روستاها و مناطق گسترده اي از نوار مرزي سكونت داشته و 4/51 درصد در شهرها سكونت دارند .
استان با دارا بودن 22/6% از مساحت و 9/0 درصد از جمعيت كل كشور، كمترين تراكم نقاط جمعيتي كشور با رقم معادل 2/6 نفر در كيلومتر مربع را دارد. جمعيت شهرنشين استان در سال 85 بالغ بر 326695 نفر بوده كه رتبه 17 نرخ شهرنشيني با رقمي معادل 4/51 درصد نسبت به نرخ 4/68 درصدي شهرنشيني در كشور، متعلق به اين استان است .


- زبان و لهجه :

زبان مردم استان فارسي و شامل گويشهاي پر مايه و متنوعي مي باشد. امكان واژه سازي در گويشهاي مردم نقاط مختلف بسيار گسترده است و به دليل كوهستاني بودن نقاط مركزي و شمالي استان و عدم تاخت و تاز بيگانگان به اين ناحيه، زبان و نژاد مردم از آميختگي و اختلاط بدور مانده و در واژگان آن نسبت به زبان فارسي رسمي، نشانه هاي كمتري از واژه هاي بيگانه مانند عربي‏، تركي و... ديده مي شود .