تاریخ و جغرافیای استانها

استان اصفهان با مساحتي حدود 937 ‚ 105 كيلومترمربع بين 30 درجه و 43 دقيقه تا 34 درجه و 27 دقيقه ٔ عرض شمالي خط استوا و 49 درجه و 36 دقيقه تا 55 درجه و 31 دقيقه ٔ طول شرقي از نصف‌النهار گرينويچ قرار گرفته است. اين استان كه در مركز ايران واقع شده، از شمال به استان‌هاي مركزي، قم و سمنان؛ از جنوب به استان‌هاي فارس و كهگيلويه و بويراحمد؛ از شرق به استان‌‌هاي خراسان و يزد؛ و از غرب به استان‌هاي لرستان و چهارمحال و بختياري محدود است.

براساس آخرين تقسيمات كشوري، اين استان داراي داراي 18 شهرستان، 60 شهر، 37 بخش و 116 دهستان، و مركز آن شهر اصفهان است. شهرستان‌هاي استان اصفهان عبارت‌اند از : اصفهان، اردستان، برخوار ، خميني‌شهر، خوانسار، سميرم، شاهین شهر و ميمه، شهرضا، فريدن، فريدون‌شهر، فلاورجان، كاشان، گلپايگان، لنجان، مباركه، نائين، نجف‌آباد و نطنز.

استان اصفهان در مركز فلات ايران است و به علت گستردگي زياد، شامل بخش‌هاي متعدد كوهستاني و جلگه‌اي است. اين نواحي عبارت‌اند از:

- ناحيه ٔ كوهستانى اردستان: كه شهرستان اردستان را به وسيله ٔ دو رشته كوه : يكي در غرب از حوزه ٔ زاينده‌رود و ديگري در شرق از كوير لوت جدا مي‌سازد. اين ناحيه ٔ كوهستاني به وسيله ٔ يك رشته از كوه‌هاي كم‌ارتفاع به دو قسمت شمالي و جنوبي تقسيم مي‌شود. قسمت شمالي شهرستان‌هاي نائين، اردستان، كاشان و قسمت جنوبي شهرستان يزد را كه در دامنه ٔ شيركوه واقع شده است، در بر مي‌گيرد.

- ناحيه ٔ كوهستانى شمال شرقي و شرق: كه شهر نطنز نيز در دامنه ٔ بلندترين قله ٔ آن يعني كوه كركس‌كوه قرار گرفته است.

- ناحيه ٔ كوهستانى غرب: كه شهرستان‌هاي فريدن و فريدون‌شهر را در بر مي‌گيرد.

- قسمت جلگه‌اى: كه از آبرفت‌هاي زاينده‌رود به وجود آمده و با شيب ملايمي به باتلاق گاوخوني در جنوب شرقي اصفهان منتهي مي‌گردد.

آب و هواي استان اصفهان به طور كلي معتدل خشك است، اما با توجه به تأثير بادها و دوري و نزديكي به منطقه ٔ كوهستاني غرب و دشت كوير در شرق و جنوب شرقي، مي‌‌توان آب و هواي آن را به 3 بخش متمايز تقسيم كرد :

- آب و هواى بيابانى: كه شمال شهرستان نائين، حوزه ٔ بيابانك و انارك تا شمال اردستان را در بر مي‌گيرد. مشخصه ٔ ويژه ٔ آن تغيير شديد و سريع درجه ٔ حرارت، كمي بارش باران و وزش بادهاي تند در طول سال است.

- آب و هواى نيمه بيابانى: كه شهرستان اصفهان را در بر مي‌گيرد و خشكي هوا و كميِ بارندگي از مشخصات اين نوع آب و هواست. رودخانه ٔ زاينده‌رود به طرز چشمگيري بر روي آب و هواي اين ناحيه تأثير مثبت دارد و آن را تعديل مي‌كند.

- آب و هواى نيمه مرطوب: سرد كه قلمرو غرب و جنوب غربي اصفهان را در بر مي‌گيرد. به نسبت افزايش ارتفاع، ميزان بارندگي افزايش مي‌يابد و از درجه ٔ گرماي هوا كاسته مي‌شود.

بر اساس گزارش ايستگاه سينوپتيك شهر اصفهان در سال 1373، حداكثر درجه ٔ حرارت 40/6 درجه ٔ ‌ سانتي‌گراد، حداقل درجه ٔ حرارت 10/6- درجه ٔ سانتي‌گراد و متوسط درجه ٔ ‌ حرارت سالانه 16/7 درجه ٔ ‌ سانتي‌‌گراد ثبت شده است. طبق همين گزارش، تعداد روزهاي يخبندان استان 76 روز و متوسط ميزان بارندگي سالانه ٔ آن 116/9 ميلي‌متر است.

بادهايي كه در استان اصفهان مي‌وزند، عموماً بادهاي غربي و جنوب غربي‌اند. وزش بادهاي جنوب غربي زمان خاصي ندارد و اين بادها در اغلب ايام سال مي‌‌وزند؛ اما بادهاي غربي معمولاً در دو موقع از سال، يكي از نيمه ٔ اسفند تا نيمه ٔ ارديبهشت، و ديگري از اوايل شهريور تا اواسط مهر، مي‌وزند.

روي‌هم‌رفته بادهاي شديد فقط در نواحي بياباني استان مي‌وزند و ساير بادهاي استان معمولاً به صورت نسيم و بادهاي خفيف محلي‌‌اند. شهر اصفهان از نظر آب و هوا ممتاز، و فصول چهارگانه ٔ آن بسيار منظم است؛ چنان‌كه آغاز و پايان هر فصل به خوبي مشهود است.

در ادوار پيشين، اصفهان نقش پلي را داشت كه قسمت‌هاي كم‌ارتفاع شرق فلات ايران را با سرزمين‌هاي كوهستاني غرب مرتبط مي‌ساخت و براي اطراق سرمازدگانِ كوهستان غرب، و گرمازدگان و خستگانِ هواي خشك شرق، محل مناسب و مطلوبي بود.

از اصفهان قبل از اسلام، يعني دوره ٔ حكومت مادها و دوره ٔ ‌ شاهنشاهي هخامنشيان، اشكانيان و ساسانيان اطلاعات زيادي در دست نيست و از آن دوره‌ها، آثار قابل توجهي بر جاي نمانده است. آنچه مسلم است، استقرار جلگه ٔ اصفهان در ميان بيابان‌ها و كوه‌هاي خشك مركزي ايران از يك طرف، و اهميت و موقعيت ارتباطي خاص آن در مركز فلات پهناور ايران از طرف ديگر، تاريخ و سابقه ٔ آن را به سابقه و قدمت كشور ايران مرتبط كرده است. پيش از برپايي پادشاهي مادها، اصفهان حد شرقي ممالكي بوده است كه بابلي‌ها از آن اطلاع داشته‌اند و به احتمال قوي جزو ناحيه ٔ انزان يا انشان بوده است.