آیین های اسطوره ای امروز

آیین های اسطوره ای امروز


ارنست کاسیرر کتابی دارد در مورد اسطوره ی دولت که نقش اسطوره ها را در تشکیل احکام حکومتی نشان می دهد.



ارنست کاسیرر کتاب سودمندی دارد در مورد «اسطوره ی دولت» که در سال ۱۹۴۵ نوشته است. در این جا او می خواهد نشان دهد چه گونه با وجود پیش رفت های قابل توجه هنوز اسطوره گرایی سیطره دارد. به ویژه که دولت ها ناشران و مبلغان این اسطوره گرایی باشند. جادوگری امری فردی ست ولی اسطوره گرایی اموری پیچیده و گاه خطرناک می آفریند. قطعا از خواندن آن بهره مند خواهید شد. اما من به بخشی از کتاب که از «جان مایکل کرویز» در باره ی این اثر کاسیرر است، اشاره می کنم که پیش از این نیز در چند جا و از جمله «چهره ها و مناظر انسانی» سخنی آورده بودم.

کاسیرر:

اسطوره را نتیجه ی فعالیت ناآگاه و محصول تخیل آزاد توصیف کرده اند. اما در این جا اسطوره هایی می یابیم که طبق نقشه ساخته و پرداخته شده اند. اسطوره های سیاسی جدید آزادانه رشد نمی کنند. بل که مصنوعاتی هستند که به دست صنعت گرانی ماهر و زیرک ساخته شده اند. (ص ۴۰۵، ترجمه ی یدالله موقن)

و زیر همین بند، مایکل کرویز نوشته است:

تکنیکِ اسطوره شامل چهار بخش است که همه ی آن ها در خدمت هدف واحدی قرار می گیرند که عبارت است از منع داشتن اندیشه ای مستقل و منع بحث انتقادی. این تکنیک ها از این قراراند:

۱) دست کاری زبان به گونه ای که مانع تفاهم و ارتباط شود یا لااقل ارتباط را محدود کند.

۲) مناسکی کردن اعمال تا مرز میان زندگی خصوصی و عمومی از میان برود.

۳) از میان بردن همه ی ارزش های ایده آل و نشاندن تصاویر ملموس نیک و بد...

۴) تفسیر مجدد زمان و تاریخ به منزله ی سرنوشت...

خلاصه ی آرای کاسیرر و کرویز این است که، برای به وجود آمدن حکومت آشفته و مستبد، زبان و آیین هایی لازم است تا حریم فردی تبدیل به مصالح عمومی شود. چرا که، مصالح یا منافع عمومی زیر چیرگی آیین ها و ایده آل های نو قابل کنترل می شوند، اما تحدید آزادی های فردی با دشواری های زیادی همراه است. آیین های متداولِ مشکل زا به نام خرافه حذف می شوند و به رنگ آیین های نو درمی آیند. این آیین ها مردم را از عقاید کهنه و خرافه به سوی عقاید نو می کشند تا مردم به تک صدایی یا همان وحدت منتظم برسند. این آیین ها رنگ و بوی همه گونه چند صدایی را از بین می برد: صداهایی که از حنجره ی فرد می تراود. صداهای احیانا مخالف با دیدن آیین های ترویج یافتهو تحت زبان و واژه های نوآیین به صدایی هماهنگ تبدیل می شود. صفحات سفید تاریخ مربوط به همین تقدیرگرایی اسطوره ای ست، صفحاتی که هیچ نیروی متضاد و ناهماهنگی در آن دیده نمی شود، و نه صدایی فردی. به تعبیر خودِ کاسیرر، قرون وسطا از نظر این گونه هماهنگی زبانی و نظری بی نظیر است.

قرون سیاهی که صدایی جز صدای چوپانان که گوسفندان خود را راهنمایی می کنند شنیده نمی شود. جامعه ای بدون نیروهای در برگیرنده، چند صدا و واقعی جامعه ای بی تحرک و تقدیرگراست. افرادی که در سیطره ی آیین های روزمره اند سرنوشتی عمومی را انتظار می کشند. ماهیت «سرنوشت عمومی» در درجه ی آسیب پذیری یک سان برای همه ی افراد است، چه مخالف و چه موافق. مناسک مردم را به نمایش عمومی از فضاهای یک سان دعوت می کند و در این نمایش همگانی سرنوشت جامعه نشان داده می شود: همه از این دنیای پَست در حال گذریم. همه می آموزند که هویت فرهنگی و تاریخی شان چه گونه باید باشد. تمرکز همه باید به یک چیز باشد: یک امر واحد و بسیار کلی.

امری به غایت انتزاعی که قابل مشاجره و بحث نباشد. همه یک زبان باید یک چیز را بخواهند. جامعه ی ایده آل و اسطوره ای جامعه ای ست که «امر کلی» در بین مردم جا باز کند: امری که پیروی از آن بی چون و چراست. ماهیت فرد در این آیین ها به سرنوشت همگانی مانند می شود. فرد بی اختیار در امر جامعه ی مقدر دست به کار می شود: جامعه ای که از درون تهی ست ولی ظاهری با فراست و شیک داراست.

آیین های نو ساخته از روح فردی بری اند و در عوض سرشار از تجلی های گروهی هستند. نسبتی با امور واقعی و نیروهای متضاد نداشته و پیوندی با تاریخ و فرهنگ مردم هم ندارند. آیین هایی که این گونه شبیه سازی می سازند به قصد تزیین فرهنگ و روابط اجتماعی مردم به آدابی دل بخواهی ست. سفت و سخت شدن آیین ها نشان از حکومتی شدن اش دارد. آموزش نحوه ی برپا کردن مناسک و عزاداری ها برای رسیدن به وحدت رویه است. همواره مردم به درست عمل کردن به مناسک مذهبی دعوت می شوند. بدین ترتیب، بخش نامه های دولتی جای بزرگی در تنظیم آیین ها می یابند.

کاسیرر به کتابی اشاره می کند که در آن فرهنگ و واژه های مورد استفاده ی آلمان نازی چه گونه استفاده می شد.

این واژه ها در مقاصد و اهداف همان امر کلی و انتزاعی آرایش یافته بودند. واژه ها اوراق تاریخ و ادبیات چندین ساله را به سود آیین ها و مناسک تازه تأسیس تغییر می دهند و ریشه ی چندین ساله را با اجتماعی از انسان های بی هویت می خشکاند. نقش واژه ها در واقع ایجاد فرهنگ و تاریخی دل بخواهی ست تا تقدیرگرایی را نهادینه سازد. زبان مشترک همه از واژه های انتزاعی و ناسودمند تشکیل یافته بود. آثار هنری و فرهنگی زیر چنبره ی چنین زبان مشترکی غیر قابل فهم می شود و انزوای کامل این آثار را رقم می زند. و در غیر این صورت، او بایست از سرچشمه ی آن آب ناگوار بنوشد تا با زبان مردم اش همراه شود.

زبان مشترک و آیین ها و نمایش های عمومی سرنوشت همه را به هم دیگر می پیوندد و بدین ترتیب، وحدتی بی نظیر از افراد شکل می گیرد. سیاست در پرتو فرهنگ، و فرهنگ در پرتو اسطوره به زبانی مشترک می انجامد که همه چیز همه چیز را می رساند و همه چیز با همه چیز پیوند می یابد.

تفاوت اسطوره های ساخته و پرداخته (آن گونه که کاسیرر می گوید) با آن چه که جهان ذهنی افراد از اسطوره ها رسم می کند در ساختار آن نهفته است. اما با پاک شدن ذهن مردم از فرهنگ و تاریخ خویش اسطوره ی چارچوب بر صدر می نشیند تا پندار همه را به یک سان نقش زند. مردمی که در مناسک و همایش های نمایشی گرد می آیند خوراکی از پیش آماده و مقدر را می چشند و به بازتولید آن می پردازند. هر رویدادی با تعبیری استعاری و تمثیلی تعبیر می شود ولی هیچ حسی از واقعی بودن و قابل لمس بودن اش ندارد.

بدین ترتیب، مردم همه چیز را در پرتو استعاره ها و نمادهای «امر کلی» مشاهده می کنند. هر رویدادی به طرز معجزه آسایی با دیگری پیوند دارد و اسباب علمی کاربردی محدود و بی مصرف می یابد. هم چنان که نظریه ی نسبیت آینشتاین هیچ کاربرد علمی در آلمان نازی و شوروی کمونیست نداشت. هر کدام از این ها تعابیر عجیب و غریبی از یک نظریه ی علمی داشتند که همه ی دانشمندان نیز می بایست از آن پیروی می کردند. ویگوتسکی روان شناس شهیر شوروی با آن که محدودیت کامل با نظریات علمی جهان داشت پیوند خیلی نزدیکی با نظریات ژان پیاژه یافته بود: زمانی که ویگوتسکی زندگی خود را سپری کرده بود و پیاژه از این که با نظریات او پیش از این آشنا نشده بود افسوس می خورد. این است که همه چیز به همه چیز پیوند می یابد و زبان مشترک، همه ی مردم را تقدیرگرا بار می آورد.