پاسخ به شبهات فلسفی - کلامی

ملائکه مجرد هستند يا مادى؟

پاسخ:
شايد آيات شريف و نيز روايات دلالت صريح بر تجرد ملائکه نداشته باشند، امّا از مطالبى كه در مورد فرشتگان و اوصاف و افعال آنهاست، مى‏توان تجرّد آنها را استنباط كرد؛ زيرا خصوصيات و اوصافى كه راجع به ملائکه در آيات و روايات و كلمات بزرگان آمده با تجرّد آنها بيشتر سازگارى دارد، حتی بعضى از آن اوصاف محال است كه در جسم و جسمانيات باشد، كه برخى از آنها به شرح زير است:
1. در بحث نبوت، اين مسئله مطرح است كه آيا مقام انبيا افضل از ملائکه است و يا مقام ملائکه از انبيا برتر است؟ كسانى كه قايل به برترى مقام انبيا شده‏اند به اين دليل تمسّك كرده‏اند كه انبيا، علاوه بر جنبه‏ى روحانى و عقل، داراى قوه ی شهوت و غضب هستند و با كمك عقل و ايمان بر آنها غلبه پيدا مى‏كنند، اما در ملائکه قوه‏اى كه ضد عقل باشد وجود ندارد و در عبادت خود مزاحمى ندارند. روشن است موجودى كه قوه ی غضب و شهوت ندارد، بايد مجرد باشد، چون موجود زنده و داراى شعور و اختيار، اگر مادى باشد، حتماً داراى قوه ی غضب و شهوت نيز هست.
2. خلقت فرشتگان بدون تغيير و تحوّل بوده و موجوداتى ثابت هستند، در حالى كه يكى از خواص ماده، تغيير و دگرگونى است.
3. ملائکه دائماً در حال عبادت و انجام فرامين الاهى هستند، بدون اين كه خستگى بر آنها عارض شود و معلوم است كه وجود مادى بر اثر انجام كار دچار خستگى و ناتوانى مى‏شود.
4. براى ملائکه مقام معلوم و مشخصى است و تكاملى در آنها نيست؛ يعنى همه‏ى كمالات را در ابتدا از مبدأ فيض گرفته‏اند، در حالى كه موجود مادى مثل انسان پيوسته در حال به كمال رسيدن است و انتهايى براى آن نيست و كمالات را ابتداءً بالقوه دارد كه با مجاهده‏ى نفس به فعليت مى‏رسد، ولى كمالات ملائکه تماماً بالفعل از ابتدا موجودند و اين از ويژگى‏هاى تجرد است.
5. ملائکه قابل اشاره ی حسّى نيستند؛ يعنى نمى‏شود به ملائکه با حس، چه بالذات و چه بالعرض، اشاره كرد و حال آن كه اشاره‏ى حسى بالذات در مورد جسم و اشاره ی بالعرض در مورد جسمانيات، مانند قوه ی باصره يا هاضمه ممكن است. بنابراين، اشاره ی حسى از خواص جسم است، پس هر موجودى كه قابل اشاره ی حسى نباشد مادى نیست.
6. وجودى كه جسمانى باشد، فضا اشغال مى‏كند، در حالي كه ملائکه، مكان را اشغال نمى‏كنند و در يك مكان محدود ملائکه ی بى شمارى قرار دارند.
7. خداوند متعال انبيا را براى استكمال بشر فرستاد نه ملائکه، پس معلوم مى‏شود كه ملائکه بر خلاف انسان كمالات جديدى را به دست نمى‏آورند، بلكه همه ی كمالات لايق را از ابتدا دارند. پس حركت و از قوه به فعل رسيدن در آنها وجود ندارد و طبق قاعده ی فلسفى، ملائکه بايد مجرد باشند؛ زيرا عدم تغيير و تحول با مادى بودن منافات دارد.
8- آنچه از روايات استفاده مى‏شود، این است که ملائکه مانند انسان مكلّف هستند، ولى تنها انسان است كه در صورت مخالفت با تكليف، تهديد به عذاب و كيفر شده، و از اين استفاده مى‏شود كه انسان داراى جنبه ی شهوت و غضب و استعداد و زمينه‏ى مخالفت با اوامر الاهى است. بر خلاف ملائکه. بنابراين، دو وجود مختلف خواهند بود و چون انسان، بالفعل موجود مادى است، پس ملائکه مجرداند هم ذاتاً و هم فعلاً.