پاسخ به شبهات فلسفی - کلامی

 لطفاً فرق بین «دلیل و علت» را با «فلسفه و حکمت» با ذکر چند مثال روشن و شفاف برای ما بیان نمایید.

فلسفه و حکمت: [که هر دو را به یک معنا به کار می‌برند]،‌ دارای معانی متفاوتی می‌باشد، چرا که در هر عصری آن را از زاویه‌ای مورد بحث و تعریف قرار داده‌اند. ریشه‌ی واژه‌ی «فلسفه» یونانی است که وارد بحث تاریخچه‌ی آن نمی‌شویم، اما مسلمانان در اصطلاح شایع آن را به معنی «مطلق دانش عقلی» در مقابل دانش‌های نقلی (از قبیل: لغت، نحو، صرف، معانی، بیان، تفسیر، حدیث، فقه، اصول و...) به کار برده‌اند. ولی معنی خاص آن در نظر فلاسفه یا حکما «علم به احوال موجود از آن جهت که موجود است، نه از آن جهت که تعین خاصی مانند: جسم، کم، کیف، نوعیت و ... دارد) می‌باشد. به تعبیر دیگر موضوع فلسفه یا حکمت «هستی» است.

به عنوان مثال: این که آیا یک موجود وجود خارجی دارد یا نه؟ پیدایش او حادث است یا قدیم و ...؟ از موضوعات فلسفه و حکمت است. اما این که ماهیت این موجود یک «سیب» است و تأثیر ویتامین‌های موجود آن در بدن انسان چیست؟ موضوع فلسفه نمی‌باشد.

حکمت و فلسفه را به دو بخش: نظری و عملی تقسیم کرده‌اند. حکمت نظری عبارت است از «علم به احوال اشیاء آن چنان که هستند و خواهند بود» و حکمت عملی عبارت است از «علم به افعال [اختیاری] بشر. که چگونه خوب است و باید باشد و چگونه خوب نیست و نباید باشد. در واقع فلسفه یا حکمت نظری از «هست»ها و «است»ها سخن می‌گوید و حکمت عملی از «باید»ها و «نباید»ها. لذا حکمت نظری منقسم می‌گردد به: الهیات – ریاضیات و طبیعات با حوزه‌ی وسیعی که دارند و حکمت عملی تقسیم می‌شود به: اخلاق، تدبیر جامعه و سیاست جامعه.

پس، در یک جمله «فلسفه و حکمت»، به نوعی «علم و آگاهی» گفته می‌شود. اما، علت و معلول، (اصل علیت) نوعی رابطه بین دو شیء است که یکی را «علت» و دیگری را «معلول» می‌نامند. رابطه‌ی بین «علت و معلول» عمیق‌ترین رابطه‌ها بین دو شیء است، چرا که «علت» وجود دهنده‌ی «معلول» است و در واقع آن چه معلول از علت اخذ می‌کند، تمام هستی خویش است. پس اگر علت نباشد، معلول نیز نخواهد بود. مثل این که بگوییم: علت ذوب شدن یخ یا جوش آمدن آب حرارت است. در تعریف علت می‌توان گفت:

«علت آن چیزی است که معلول در کیان و هستی خود به او نیازمند است» (کلیات علوم اسلامی، ج1، منطق – فلسفه، ص 218 – شهید آیت‌الله مطهری)

پس، اگر چه مبحث «علیت» که سخن از نوع رابطه بین دو شیء دارد، در حیطه‌ی فلسفه بحث می‌شود، اما دو مقوله‌ی کاملاً متفاوت هستند و با هم قیاس نمی‌شوند که فرق آنها بیان شود. فلسفه و حکمت نوعی «علم و آگاهی» است، اما علت و معلول نوعی «رابطه بین دو شیء» می‌باشد.

البته دلیل، یعنی اقامه‌ی برهان برای اثبات و نباید «دلیل و علت» را به یک معنا به کار برد. البته تشابه معنا سبب شده است که گاهی مصطلح شود. مثل این که بپرسید: دلیل جوش آمدن آب چیست؟ یا بپرسید: علت جوش آمدن آب چیست؟