پاسخ به شبهات فلسفی - کلامی

 آیا هدف وسیله را توجیه می‌کند یا خیر؟ لطفاً دلایل عقلی بیان نمایید. 

هدف و وسیله در موضع بیان فقط دو واژه هستند که از معنا و مفاهیم خود برخوردارند، اما د رعمل همه‌ی خلقت و حیات موجودات و به ویژه انسان که از قوه‌ی عقل و اراده برخوردار است را شامل می‌گردد. چرا که انسان به صورت دائم در هر امری (حتی امور جزئی و شخصی مانند لباس پوشیدن یا غذاخوردن) هدف گذاری می‌کند و سپس با به کارگیری وسایل سعی می‌کند تا به آن برسد.

الف - پس مسئله‌ی اول این است که انسان باید بفهمد که چرا خودآگاه و یا ناخودآگاه برای هر امری هدف‌گذاری می‌کند؟

علت اصلی که با زبان ساده و کوتاه بیان شود این است که انسان ذاتاً فقیر، اما عاشق کمال است. لذا چیزی را کمال خود فرض می‌کند [مثل خوردن به هنگام گرسنگی، نوشیدن به هنگام تشنگی، خوابیدن به هنگام خستگی، معالجه به هنگام بیماری و ... را کمال می‌داند و به سراغ آن می‌رود].

ب – حال نکته‌ی مهم دیگر این است که آیا آن چه انسان هدف گرفته و در واقع کمال فرض نموده، واقعاً برای او کمال است و یا این انتخاب فقط از «ظن» ناشی می‌گردد و واقعیتش چنین نیست؟ مثل این که شخصی که در تنگنا قرار گرفته است می‌گوید: می‌خواهم برای راحت شدن (هدف)، خودکشی (وسیله)کنم! در اینجا اگر چه راحت شدن از مشکلات یک کمال است، اما واقعاً او با خودکشی راحت می‌شود و یا اشتباه فرض کرده بود و تازه اول مشکلات و ناراحتی‌های جدی و دائمی او خواهد بود.

اینجا است که مبحث عقل، واقع‌بینی، شناخت و ... مطرح می‌شود و گمان، نفس، خیال، وسوسه، هوس و ... در مقابل قرار می گیرد و مباحثی چون «عقلانیت» و بالتبع «ارزش‌»ها و «ضد ارزش‌»ها و تعاریفی چون: اخلاق، ظهور و لزوم می‌یابد.

ج – وسیله نیز به تناسب هدف ارزش‌گذاری می‌شود و معلوم می‌شود که «آیا هدف وسیله را توجیه می‌کند یا خیر»؟ چرا که باید دید کدام هدف؟ و آیا با این وسیله می‌توان به آن هدف رسید یا خیر؟ در واقع بحث «توجیه» نیست، بلکه «تناسب» است.

به عنوان مثال: اگر کسی (یا جامعه و دولتی) گمانش بر این باشد که فقط «پول و سرمایه» کمال است و رسیدن پول را هدف قرار دهد، بدیهی است که وقتی هدف پول شد، اولاً ارزش‌ها متغیر می‌گردد. به عنوان مثال: خیرات، قرض و رسیدگی به دیگران و ... نه تنها معنایی ندارد، بلکه چون انسان را از پول دور می‌کند خلاف و غیر معقول شمرده می‌شود. مضاف بر این که هر وسیله‌ای که او را به پول برساند [اعم از ربا، کلاهبراداری، گرانفروشی، احتکار و ...] متناسب است، یعنی توجیه می‌شود.

یا اگر هدف فقط شهوت، قدرت و ... باشد نیز هر وسیله‌ای که انسان را به آن برساند توجیه می‌شود. به عنوان مثال: آمریکا می‌خواهد مالک جهان باشد. بدیهی است که برای رسیدن به این هدف، دیگر فرقی نمی‌کند که از راه سیاست وارد شود و یا جنگ و یا ترفندهای اقتصادی و یا کشتارهای دسته‌جمعی و نسل کشی و یا فریب‌های تبلیغاتی و ...، لذا در جهان‌بینی ماتریالیسمی (دنیا گرایی) و در اندیشه‌های لیبرالیسمی، کمونیسمی و کلاً ماکیاولیسمی و ... هدف وسیله را توجه می‌کند.

د – در جهان‌بینی توحیدی و فرهنگ اسلامی نیز «وسیله‌» باید صاحب هدف و اندیشه را به کمال و هدف خودش برساند، اما چون در این جهان‌بینی هدف «خداوند» است و به هر وسیله‌ای نمی‌شود به او رسید، هدف وسیله را توجیه نمی‌کند. چرا که در این نگاه، قدرت، پول، شهوت و ...، همگی خود وسیله‌ هستند و نه هدف، لذا باید به گونه‌ای مورد استفاده قرار گیرند که سبب رسیدن به هدف باشند.

نتیجه:

در یک جمله، [در هر جهان‌بینی، ایدئولوژی و فعلی] وسیله باید همیشه متناسب با هدف باشد. مثلاً کسی نمی‌تواند بگوید: «من برای رفع گرسنگی یا عالم شدن در علم شیمی» سعی می‌کنم روزی 2 ساعت فوتبال بازی کنم. چون با این وسیله به آن هدف نمی‌رسد.

نتیجه‌ی فلسفی و عقلانی این می‌شود که «چون هر وسیله‌ای انسان را به هدف نمی‌رساند، پس هدف وسیله را توجیه نمی‌کند»، اگر کسی نیز بگوید: «برای رسیدن به هدف به هر وسیله‌ای که تشخیص دادم مرا می‌رساند متوسل می‌شوم»، آن گاه به تفاوت اهداف بر می‌گردد. مثلاً در جهان‌بینی توحیدی و ایدئولوژی اسلامی، کسی نمی‌تواند بگوید: «من دزدی می‌کنم، تا پولدار شوم و به فقرا کمک کنم». چرا که در این فرهنگ، هدف از کمک کردن نیز قرب به خداوند است، یعنی کمک کردن خودش یک وسیله‌ای است برای قرب. و دزدی انسان را از خدا دور می‌کند. پس این وسیله کارآیی ندارد و آن هدف این وسیله را توجیه نمی‌کند.

پس، ایجاب عقل این است که اولاً کمال درست تشخیص داده شود و ثانیاً هدف درست انتخاب شود و ثالثاً برای رسیدن به کمال و هدف درست، وسیله‌ی متناسب انتخاب شود.