جايگاه و چالش‌هاي پيش روي حزب نهضت اسلامي تاجيكستان

چنانچه حزب نهضت اسلامي، در تاجيكستان شكل نمي‌گرفت و يا به آن اجازه فعاليت رسمي داده نمي‌شد، قطعاً در اين كشور پديده افراط‌گرايي اسلامي شكل‌ مي‌گرفت و به شدت امنيت و ثبات سياسي و اجتماعي اين كشور را تهديد مي‌كرد.

  اخيراً در حالي سي و هشتمين سالگرد تاسيس حزب نهضت اسلامي تاجيكستان به عنوان مهمترين و تنها حزب سياسي با رويكردهاي ديني (اسلامي) در تاجيكستان و مجموعه كشورهاي آسياي مركزي با حضور مقامات و اعضاي اين حزب، گرامي داشته شد، كه كارشناسان و صاحب‌ نظران مسائل سياسي و ديني، به نقش مثبت و موثر اين حزب در حفظ ثبات و امنيت سياسي و فرهنگي در تاجيكستان معترف هستند.
فعاليت حزب نهضت اسلامي حدود 3 دهه به شكل زيرزميني بود و در سال 1991 در آستانه فروپاشي شوروي آشكارا و به طور قانوني اجازه فعاليت يافت، ولي 2 سال بعد يعني در سال 1993 دادگاه عالي اين كشور، فعاليت حزب نهضت اسلامي را ممنوع اعلام كرد.
پس از مصالحه ملي دولت و مخالفين سابق تاجيك در سال 1997، اين حزب بار ديگر به طور رسمي شروع به كار كرد و در كوتاه‌مدت به حزبي مهم و تاثيرگذار در اين كشور تبديل شد.

*حزب نهضت اسلامي، عامل ثبات

صاحب‌نظران و كارشناسان مسائل سياسي و ديني معتقدند كه نظام سياسي تاجيكستان را نمي‌توان بدون حضور حزب نهضت اسلامي تصور كرد. آنان اعتقاد دارند كه نقش اين حزب در حفظ ثبات و امنيت سياسي و فرهنگي تاجيكستان در بيش از يك دهه گذشته چشم‌گير بوده و فعاليت آن به صورت قانوني موجب شفاف و متعادل شدن اقدامات اسلام سياسي و كاهش افراط‌گرايي شده است. از ديدگاه آنان، اين تجربه نه تنها براي آسياي مركزي، بلكه براي كشورهاي شوروي سابق نيز مثبت و منحصر به فرد تلقي مي‌شود.
حزب نهضت اسلامي تاجيكستان با داشتن بيش از 40 هزار نفر عضو با حضور در حيات سياسي و اجتماعي اين كشور، تجربه ارزشمندي اندوخته و همزمان از اين فرصت براي معرفي خود به عنوان نيروي ميانه رو سياسي و مذهبي استفاده كرده است.
تحليلگران معتقدند كه حق فعاليت رسمي و پايبندي به قوانين تاجيكستان اين حزب را كه در گذشته عامل نزاع شناخته مي شد، به عامل ثبات تبديل كرده است.
بنابراين هنگامي كه چند هفته پيش، زمانيكه شاعر شناخته شده تاجيك مقيم آمريكا، "بازار صابر " از دولت تاجيكستان درخواست ممنوعيت فعاليت حزب نهضت اسلامي را كرد، و سپس در رسانه‌هاي خارجي و بويژه روسي، مطالبي در رابطه با خطرات وجود اين حزب براي تاجيكستان و منطقه و ضرورت متوقف كردن فعاليت آن منتشر شد، محيط فكري و فرهنگي تاجيكستان آشفته گرديد و نگراني‌هايي از احتمال تصميمات عجولانه و مغاير با منافع اصيل ملي اين كشور توسط دولت مطرح شد.
در نهايت دبير شوراي امنيت تاجيكستان چند روز پيش در مصاحبه با يكي از رسانه‌هاي خارجي اعلام كرد كه اين نوع شايعه‌پراكني‌ها، توطئه‌اي بيش نيست و دولت به هيچ وجه چنين برنامه‌اي در دستور كار خود ندارد.
به باور تحليل‌گران، اين نوع موضع‌گيري‌هاي مقامات تاجيك نشان مي‌دهد كه دولت اين كشور برخلاف تصور برخي از محافل خارجي و به خصوص كشورهايي كه به دنبال ايجاد چالش در تاجيكستان و منطقه هستند، نسبت به وجود حزب نهضت اسلامي نظر مثبتي دارد. زيرا حضور اين حزب در صحنه سياسي تاجيكستان، اين امكان را فراهم مي‌كند تا نيروي ديني نه از راه خشونت و غير مشروع، بلكه در چهارچوب قانوني و از طريق اين حزب به فعاليت سياسي بپردازند.

* حزب نهضت به عنوان حزب شماره يك

در فرهنگ سياسي كشورهاي آسياي مركزي كه در حال شكل گرفتن است، مفهوم حزب مخالف، عمدتاً به معناي پيروي از مواضع مغاير با تصميمات دولت تلقي مي‌شود. اين امر در ميان برخي از احزاب سياسي منطقه، تا جايي به افراط كشيده شده كه حتي به منظور مخالفت با دولت، به راحتي خود را در مسير خواسته‌هاي قدرت‌هاي خارجي قرار داده و منافع ملي كشور خود را به چالش مي‌كشند.
اما حزب نهضت اسلامي تاجيكستان، طي مدت بيش از يك دهه فعاليت رسمي و قانوني خود، توانست نوعي از فرهنگ جديد سياسي را به نمايش بگذارد كه در حد قابل توجهي موجب ايجاد تحول در قشر تحصيل كرده منطقه نسبت به يك حزب سياسي با گرايشات اسلامي شد.
اما واقعيت اين است كه نسل سياسي كنوني آسياي مركزي به دليل پرورش در محيط ضد ديني شوروي و اعتقاد به اصل جدايي دين از سياست، حضور موثر و سازنده هر نوع تشكل سياسي ديني در جوامع خود را غيرممكن تصور مي‌كردند. اما نقش فعالي كه حزب نهضت اسلامي تاجيكستان طي بيش از يك دهه اخير در محيط سياسي، اجتماعي و فرهنگي اين كشور داشته است، هم‌گرايي و همكاري تشكل سياسي ديني با دولت را در راستاي تأمين نيازهاي فطري و طبيعي جامعه، امكان‌پذير دانسته است.
اين حزب صرف‌نظر از نحوه عمل و نگاه دولت نسبت به خود، در سطح منطقه‌اي و بين‌المللي پيوسته از منافع دولت و ملت تاجيكستان دفاع كرده و اين امر بارها مورد تاييد و تاكيد صاحب‌نظران اين كشور قرار گرفته است.

"رشيد غني عبدالله " كارشناس مسائل سياسي در گفت‌وگو با فارس، ترجيح دادن منافع ملي و ديني بر منافع حزبي و گروهي را از ويژگي‌هاي خاص حزب نهضت اسلامي تاجيكستان به عنوان حزب منتقد دانست.
به اعتقاد وي اين حزب بايد در كنار امور سياسي و فرهنگي به مسائل اقتصادي و اجتماعي جامعه تاجيكستان نيز توجه و اقدام به برگزاري همايش‌هاي كارشناسي ملي و بين‌المللي كند.
اين كارشناس برجسته تاجيك هدف از برگزاري اين همايش‌ها را آشنايي جامعه تاجيك با تجربه موفق كشورهاي اسلامي در جهت حل و فصل مشكلات اقتصادي و اجتماعي و همچنين جلب سرمايه اين كشورها براي اجراي طرح‌هاي زيرساختي و به خصوص انرژي تاجيكستان دانست، تا به تحكيم جايگاه حزب به عنوان حزب شماره اول اين كشور كمك كند.

*تنش‌زدايي سياسي به معناي پشت كردن به ارزش‌ها نيست

"عبدلله رهنما "، محقق مسائل سياسي و مذهبي تاجيكستان، با اشاره به اين كه عدم وجود آثار كافي و مدون علمي و تحقيقاتي در مورد حزب نهضت اسلامي تاجيكستان، يكي از ضعف‌هاي اين حزب است، خاطرنشان كرد كه اين مسئله سبب شده محققان، امكان آشنايي لازم با مباني فكري و عقيدتي اين حزب را نداشته باشند.
وي معتقد است در حالي كه از سوي احزاب افراطي و داراي افكار بي‌پايه سياسي و ديني، ده‌ها كتاب و آثار پژوهشي منتشر شده، عدم وجود منابع مستقيم علمي و پژوهشي در مورد حزب نهضت اسلامي موجب ايجاد اين تصور نادرست شده كه گويا اين حزب داراي افكار، انديشه و جهان‌بيني خاص خود نيست.

"ظاهر دولت "، استاد دانشگاه ملي تاجيكستان با وجود آن كه با ناكافي بودن آثار پژوهشي در مورد حزب نهضت اسلامي موافق است، ولي بيان مي‌كند كه نبايد اين حزب را با احزاب شناخته شده كشورهاي اسلامي و يا اروپايي مقايسه كرد. بلكه در يك قياس درست، اين نتيجه به دست مي‌آيد كه نسبت به ساير احزاب تاجيكستان بازهم بالاترين ميزان آگاهي و آشنايي از حزب نهضت اسلامي وجود دارد.
به باور وي اين حزب بايد در كنار مسائل سياسي و ديني ديدگاه‌ها و مواضع خود را در رابطه با مباحث اجتماعي و فرهنگي جامعه تاجيكستان نيز اعلام كند تا سيماي جامع‌تري از اين حزب به مردم و به خصوص قشر روشنفكر و تحصيل‌كرده معرفي شود.
عبدالله رهنما تنش‌زدايي سياسي در روابط اين حزب با دولت تاجيكستان را مهم‌ترين بحث در اين مرحله از حيات حزب نهضت اسلامي دانست و خاطرنشان كرد كه در حال حاضر بيشترين فرصت و ظرفيت اين حزب صرف مسائل سياسي شده و مسائل اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و معرفتي مورد توجه واقع نشده است.
از ديدگاه وي، تاثير نامطلوب اين پديده نه تنها باعث ايجاد تشنج و سياست‌زده شدن محيط ديني تاجيكستان شده، بلكه علت نگاه توام با شك و ترديد دولت نسبت به محيط ديني شده است.
اين محقق تاجيك بر اين اعتقاد است كه ديدگاه‌هاي دولت نسبت به دين و محيط ديني، با توجه به چگونگي ارتباط با نهضت شكل مي‌گيرد و در نهايت با دين به عنوان نيروي مخالف برخورد مي‌كند.
وي تصريح مي‌كند كه چنين فضايي مي‌تواند در درازمدت، نگراني و نارضايتي از محيط ديني و حزب نهضت را افزايش دهد.

"محي‌الدين كبيري " رئيس حزب نهضت اسلامي تاجيكستان در واكنش به اين ديدگاه‌ها، معتقد است كه حزب نهضت تنها به سياست توجه نداشته است، بلكه تنش‌زدايي را پيوسته يكي از محورهاي مهم ارتباط و همكاري خود با دولت دانسته و گاهي تا جايي از خود گذشت و خويشتن‌داري نشان داده كه مورد انتقاد عده‌اي از اعضا و حتي بخشي از جامعه قرار گرفته است.
كبيري بيان مي‌كند كه اگرچه تنش زدايي هميشه از مسائل مورد توجه اين حزب بوده، ولي نبايد به خاطر پرهيز از چالش و تنش با دولت، به فرائض ديني و ارزش‌هاي اصيل مردم پشت كرد.

"نعمت نعمت‌زاده " كارشناس ديگر تاجيك نيز با مبالغه‌آميز دانستن ادعاي سياست زده شدن حزب نهضت اسلامي، دليل بيان اين گونه ديدگاه‌ها را عدم موضع‌گيري‌ اين حزب در برابر ايجاد ممنوعيت و محدوديت از سوي نهادهاي رسمي تاجيكستان در مورد انجام فرائض و شعائر ديني توسط مردم مي‌داند.
نعمت‌زاده در اثبات اين مدعا تصريح دارد كه در برابر اقداماتي همچون تعطيلي تعدادي از مساجد، ممنوعيت حجاب دختران در مدارس و دانشگاه‌ها، ممنوعيت حضور جوانان زير 18 سال در مساجد و مقابله با محاسن (ريش) جوانان توسط دولت، حزب نهضت اسلامي نه تنها نمي‌تواند، بلكه حق ندارد سكوت كند.

*احزاب ديگري در تاجيكستان با گرايش‌هاي اسلامي در راهند

كارشناسان معتقدند كه نه تنها در درازمدت احتمال ايجاد احزاب اسلامي ديگري در تاجيكستان بعيد نيست، بلكه تا سال‌هاي آينده در برنامه‌ها و آئين‌نامه‌هاي احزاب و به خصوص احزاب جديد، تاكيد روي ارزش‌هاي مذهبي و هويت اسلامي مردم به مراتب بيشتر خواهد شد.
بنابراين عبدالله رهنما امتياز اسلامي بودن حزب نهضت را كه موجب جلب توجه بيشتر مردم تاجيكستان به آن شده را تا چند سال آينده منحصر در اين حزب نمي‌داند.
اين كارشناس برجسته معتقد است كه در جامعه‌اي كه بيش از 95 درصد آن مسلمان هستند، در آينده بحث اصلي، اسلامي بودن يا نبودن احزاب نخواهد بود، زيرا اين احزاب جز داشتن ماهيت اسلامي چاره ديگري نخواهند داشت، بلكه حزبي موفق خواهد بود كه داراي برنامه، تخصص و تيمي قوي باشد.
وي سپس بيان مي‌كند كه متاسفانه تاكنون حزب نهضت اسلامي نتوانسته برنامه، تخصص و تيمي قوي براي خود ايجاد كند.
"رحمت كريم دولت " روزنامه نگار و كارشناس مسائل منطقه نيز تأكيد دارد كه با وجود آن كه حزب نهضت بيش از 40 هزار نفر عضو دارد باز هم در داشتن شخصيت‌هاي سرشناس سياسي، مذهبي و فرهنگي با مشكل مواجه است و چنان‌كه كبيري و چند تن ديگر از شخصيت‌هاي شاخص، از اين حزب خارج شوند، به نظر مي‌رسد كه اين حزب بخش قابل توجهي از توانايي خود را از دست خواهد داد.
وي سپس تصريح مي‌كند كه ظرفيت‌سازي از اولويت‌هاي سياست داخلي اين حزب بايد باشد.
اين روزنامه‌نگار و كارشناس برجسته معتقد است كه از اين پس، نهضت بايد عمومي‌تر عمل كرده، مخاطب خود را تمام اقشار جامعه تلقي نمايد و با ارائه برنامه‌هايي جامع و منطقي در عرصه‌هاي مختلف فعال گردد.
وي اقبال مردمي به نهضت را نه به خاطر خود نهضت، بلكه به اين دليل دانست كه در تاجيكستان مردم جز نهضت، انتخاب ديگري نداشتند، زيرا ساير احزاب بي‌رمق و بي‌جان هستند.
نعمت‌زاده نيز با اشاره به ايجاد سطح مطلوب بهره‌برداري از فن‌آوري‌هاي سياسي از سوي حزب نهضت اسلامي در انتخابات اخير پارلماني تاجيكستان، افزايش توجه ساير احزاب به اين موضوع را بعيد نمي‌داند و مي‌گويد: چنان‌چه تصور شود تعدادي از شخصيت‌هاي سرشناس مذهبي كشور در صفوف اين احزاب قرار بگيرند و يا حداقل حمايت رسمي خود را از آنان اعلام كنند، قطعا بخشي از آراي نهضت حذف خواهد شد.
وي تصريح مي‌كند كه در چنين شرايطي، همكاري و تحكيم ارتباط حزب نهضت اسلامي با روحانيت سنتي، فرهنگيان و ساير اقشار جامعه تاجيكستان، از يك‌سو موجب حفظ و تقويت جايگاه اين حزب خواهد شد و از سوي ديگر اين پيام را براي جوامع منطقه خواهد داشت كه حزب سياسي اسلامي كه بر ارزش‌هاي اصيل ديني و همچنين منافع ملي مي‌انديشد، هيچ خطري براي اين كشور و منطقه ندارد.