براساس نوشته های هرودوت ، تاریخچه ساعتهای آفتابی به بیش از 5000سال پیش بازمی گردد. هرودوت منشا این ابزارهای سنجش زمان را به سومری ها و کلدانی ها نسبت می دهد؛ اقوامی پیشرویی که در منطقه بین النهرین می زیستند. این مردمان نخستین کسانی بودند که تقسیم بندی های دقیقی از زمان ارائه کردند.
تقسیم بندی 24ساعته زمان که امروزه نیز آن را به کار می بریم یادگاری از این اقوام است. ابتدا نخستین ساعتهای آفتابی که شاید قدمت آنها به پیش از این اقوام هم برسد تنها شاخص هایی بودند که زمان عبور خورشید از نصف النهار ناظر (یا همان ظهر شرعی) و بلندترین نقطه آفتاب در آسمان را نشان می دادند، اما سومری ها این ابزار را گسترش دادند و اولین نمونه های ساعتهای آفتابی عمودی را ساختند.
در این ساعتها که ساده ترین نوع ساعتهای آفتابی است ، یک شاخص عمودی سایه ای را بر صفحه ای می اندازد که تقسیم بندی های آن ساعت روز را نشان می دهد.
این دانش در سالهای بعد و با تغییر کانون های تمدنی گسترش بیشتری پیدا کرد. دهها نوشته نقش و تحول این ساعتها را در حوزه های تمدنی دیگر از چین تا مصر و ایران و یونان نشان می دهد.
بر مبنای مدارک موجود نخستین کسی که به محاسبات نظری ساعتهای آفتابی با دقت توجه کرد و باعث رواج آنها شد آنکسیماندر اهل ملطیه در قرن 6پیش از میلاد بود. در این دوران بود که ساعتهای آفتابی در نقاط مختلف امپراتوری یونان گسترش یافت.
در بیشتر میدان های شهر، ساعتهای آفتابی روی پایه های عمودی نصب می شدند تا مردم از زمان آگاه شوند و از آن گذشته در بسیاری از معابد و منازل این دوران می توان حضور ساعتهای آفتابی را جستجو کرد.
خارج از تمدن یونانی
در سالهای حدود 340پیش از میلاد، ستاره شناسی کلدانی به نام بروسوس ، ساعتهای آفتابی کروی را طراحی کرد. در این ساعت آفتابی جذاب شاخص درون نیمکره ای قرار می گرفت که علاوه بر نشان دادن زمان بر حسب یک تقسیم بندی 12ساعته طول روز، بلندای سایه نیز فصلها را مشخص می کرد. به این ترتیب گامهایی برای پیچیده تر کردن طراحی ساعتهای آفتابی برداشته شد. این روند تحول به طور گسترده ای ادامه یافت.
در حدود 27پس از میلاد مهندس و معماری رومی به نام ویرتوویوس ، حدود 13نوع ساعت آفتابی متفاوت را طراحی و معرفی کرد و شاید یکی از جذاب ترین نمونه آنها ساعتهای آفتابی قابل حمل ونقل بود تا کاربران هر جایی که هستند بتوانند زمان را بسنجند.
این پیشرفت پس از ارائه نظریه زمین مرکزی بطلمیوس در کتاب تاثیر گذار او مجسطی ، باز ادامه یافت و نظریه پردازان بر مبنای این نظر، ساعتهای آفتابی را در گوشه و کنار جهان گسترش دادند.
در کنار فرهنگ یونانی این ابزار در گوشه و کنار جهان متمدن آن زمان نیز به کار گرفته می شد و طرحهای گوناگونی از آن گسترش می یافت و بویژه در پرستشگاه های جهان باستان به طور جدی مورد توجه قرار می گرفت.
ای.سی.کروپ ستاره باستان شناس برجسته ، از ساعت آفتابی کهنی سخن به میان می آورد که در محوطه معبد چغازنبیل در شوش نصب بوده است.
اگرچه این نظریه با نقدهای بسیاری مواجه شده ، اما به هرحال می توانند نشانه ای از گستردگی استفاده از ساعتهای آفتابی در خارج از مرزهای تمدن یونانی باشد.
با آغاز تمدن اسلامی - ایرانی ، طراحی این ساعتها با دقتهای بیشتری همراه شد. اینک علاوه بر تمام کاربردهای پیشین این ابزارهای می بایست نقشی بزرگتر به عهده گیرند و زمان اوقات شرعی را برای مسلمین به نمایش بگذارند.
ریاضیات پیشرفته این دوران به کمک طراحان و اخترشناسان آمد تا ساعتهای آفتابی پیچیده نه تنها به عنوان ابزاری علمی و رصدی که به عنوان ابزار تعیین وقت مناسک مذهبی در گوشه و کنار مرزهای تمدن کهن اسلامی گسترش یابند.
این گسترش نه تنها پس از انقلاب خورشید مرکزی کوپرنیک متوقف نشد، بلکه شناخت دقیق تر آسمان ها و حرکات زمین باعث شد این ابزار به دقت بالاتری نیز دست یابد و نمونه های جدیدتری از آن ساخته شود.
در تمام این دوران ساعتهای آفتابی در کنار کارکرد اصلی خود از جهتی دیگر نیز مورد توجه قرار گرفتند و آن استفاده از مفاهیم زیبایی شناسی در طراحی آنها بود به طوری که کم کم ساعتهای آفتابی نمادی شدند از ترکیب علم ، هنر و فرهنگ با گذشت زمان و بروز و ظهور فناوری های نوین کم کم ساعتهای آفتابی کاربری علمی خود را از دست دادند و جایگاه خود را به ساعتهای مکانیکی ، دیجیتال و اتمی دادند.
در عصر دقت دیگر نمی شد کارها را با تکیه بر سایه پیش برد، اما مهم اینجاست که ساعتهای آفتابی هیچ گاه قدر و منزلت خود را از دست ندادند.اینک با وجود گذشت سالها ساعتهای آفتابی به عنوان نمادی از هویت تاریخی و علمی کشورهای گوناگون و از آن مهمتر به عنوان نمادی از تلاقی علم ، فرهنگ و هنر به یادگار مانده اند و هرروزه تعداد آنها افزوده می شود.
گاهی تنها همان ایده های اولیه به کار می رود و گاهی نوآوری های جذابی در آنها دیده می شود که نشانگر ریاضیاتی پیشرفته در پشت آن است.
بر طبق آمار موجود بیش از 30هزار ساعت آفتابی در گوشه و کنار فرانسه دیده می شود. ایتالیایی ها هر ساله با برگزاری جشنواره ساعتهای آفتابی صدها مورد جدید آنهارا در نقاط گوناگون نصب می کنند، اما در جایی که زمانی مهد رشد این ابزارها بوده است نه تنها این ساعتها دیگر ساخته نمی شوند که نمونه های موجود در مساجد، میدان ها و غیره نیز فراموش شده اند.
ساعتهای آفتابی در فرهنگ مردم
در بیشتر شهرهای بزرگ این ساعتها درمیدان اصلی نصب می‌شد تا مردم ساعت را بدانند. نمونه‌های بسیاری از اولین ساعت‌هایآفتابی تا امروز وجود دارد که با پیشرفتعلمودانش انسان در زمینهٔریاضیات، کامل‌تر و دقیق‌تر شده‌است و امروزه این ساعتها بهعنوان نمادی از تمدن هر سرزمین مورد توجه قرار می‌گیرند.
شاخهٔ آماتوری انجمن نجوم ایراندر روز۳۱خردادهمزمان باانقلاب تابستانی، جشنوارهٔ ساعتهای آفتابی را برگزار می‌کند کهاز اهداف آن بازیابی و احیای ساعتهای آفتابی موجود در کشور در کنار ترویج فرهنگساخت و استفاده از آنها است.
دقت ساعت آفتابی
بیشتر ساعتهای آفتابی تزئینی برایعرض جغرافیایی۴۵درجه طراحی می‌شوند. اگر بخواهیم چنینساعت‌هایی را برای عرض‌های جغرافیایی دیگر به کار ببریم، باید صفحهٔ ساعت را کجکنیم تا محور ساعت (راستای میلهٔ ساعت) موازی با محور چرخش زمین قرار بگیرد وراستایش (در نیم‌کرهٔ شمالی) به سمت قطب شمال باشد.
ساعتهای آفتابی معمولی،زمان ظاهری خورشیدیرا نشان می‌دهند. این زمان با زمانی که ازساعت می‌خوانیم کمی فرق دارد و در طول سال تا حدود 16 دقیقه جابه‌جا می‌شود .
ساعت آفتابی تنها 4 روز در طول سال با ساعت های مکانیکی مطابقت می کند: 16 آوریل، 14 ژوئن، 2 سپتامبر و 25 دسامبر و در طول سال کبیسه هم این تطابق تا حدودی وجود دارد. در روزهایی غیر از این تاریخ هایی که ذکر شد در بقیه روزها حداکثر در حدود 16 دقیقه این زمان عقب تر از زمان رسمی و یا 14 دقیقه جلوتر از زمان رسمی می باشد. علت این امر این است که زمین در مدار بیضی شکلی دوران می کند و زمانی که به خورشید نزدیک می شود حرکتش سریعتر می شود. هنگامی که سرعت حرکت خورشید بیشتر می شود، زمان خورشیدی جلوتر از زمانی که بر روی ساعت های مکانیکی نشان داده می شود، است. ساعتهای آفتابی دقیق همیشه جدول یا نموداری در کنار خود دارند کهاین اختلاف زمان را در ماه‌های مختلف سال تصحیح می‌کند(معادله زمان). برخی دیگر از ساعت‌هایآفتابی پیچیده نیز با خمیده‌کردن خط ساعتها روی صفحهٔ خود یا با روش‌های دیگرمستقیماً ساعت درست را نشان می‌دهند.
منبع:http://www.asiac.ir/News/?Cat=Seminars&NewsID=1148289716
برای دریافت مقاله ای با فرمت pdf درباره ساخت ساعت آفتابی باشلقی از آقایان محمد حسن قاسمی-ماهور احمدی-سیاوش حسین زاده اینجا را کلیک کنید.
برای دریافت مقاله ای با فرمت pdf درباره ساعت استوانه ای از آقایان سیاوش حسین زاده –محمد حسن قاسمی اینجا را کلیک کنید.
برای دریافت مقاله ای با فرمت pdf درباره ساخت ساعت آفتابی افقی از محمد حسن قاسمی اینجا را کلیک کنید.
برای دریافت مقاله ای با فرمت pdf درباره ساخت ساعت آفتابی عمودی مایل از آقایان محمد حسن قاسمی-ماهور احمدی-سیاوش حسین زاده اینجا را کلیک کنید.
برای دریافت مقاله ای با فرمت پاور پوینت درباره روش ساخت ساعت آفتابی افقی از دکتر محمد رضا نوروزی اینجا را کلیک کنید.
برای دریافت مقاله ای با فرمت پاور پوینت درباره روش ساخت ساعت آفتابی قطبی از دکتر محمد رضا نوروزی اینجا را کلیک کنید.
در سایت زیر اطلاعاتی درباره ساعتهای موجود در دنیا آورده شده است:http://www.mts.net/~sabanski/sundial/sotw2.htm
برای کسب اطلاعات جالب به زبان انگلیسی به آدرس زیر مراجعه نمایید:
http://www.sundials.co.uk/
در سایت زیر به زبان آلمانی روشی از ساخت ساعت آفتابی آورده شده است:
http://leifi.physik.uni-muenchen.de/web_ph05/heimversuche/04_sonnenuhr/sonnenuhr.htm
بکمک تصاویر می توان آنرا ساخت.
|
