كتاب «تاريخ تفسير قرآن» تاليف حجت‌الاسلام علي اكبر بابايي در حوزه علوم
قرآن و حديث، كتاب «تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي» تاليف دكتر فاطمه
جان‌احمدي در حوزه تاريخ، فرهنگ و تمدن اسلامي، و كتاب «جهاني شدن و اسلام
سياسي در ايران» تاليف دكتر غلامرضا بهروزلك در حوزه دين و علوم انساني
توسط هيئت داوران به عنوان سه اثر برتر سومين جشنواره كتاب دين و
پژوهش‌هاي برتر معرفي شد.
به گزارش روابط عمومي سازمان تبليغات اسلامي،در بخشي از مقدمه كتاب «تاريخ
تفسير قرآن» آمده است: تاريخ را در لغت به «تعريف وقت» معنا کرده‌اند و
طبق اين معنا، تاريخ هر چيزي شناساندن وقت آن چيز است و تاريخ تفسير،
شناساندن وقت آن و معرفي زمان‌هايي است که تفسير در آن وجود داشته است،
ولي در کاربردهاي عرفي تاريخ را در معنايي فراگيرتر از آن به‌کار مي‌برند.
گاهي تاريخ را با اضافه به کار يا پديده‌اي که وجود آن دفعي است، به کار
برده و منظور، زمان انجام آن کار و پيدايش آن پديده است و گاهي با اضافه
به چيزي که وجودي مستمر در مدتي طولاني دارد، به کار مي‌برند و شناساندن
زمان وجود آن شيء و تغييرات و تحولاتي که در طول آن زمان بر آن شيء عارض
شده و هر واقعه‌اي که در ارتباط با آن پديد آمده است، منظور مي‌باشد.
مؤلف با ذکر اين مقدمه دربارۀ تاريخ، مراد خود را از تاريخ تفسير قرآن
کريم چنين تبيين مي‌كند: طبق اين معنا تاريخ تفسير قرآن کريم، هم شناسايي
زمان آغاز تفسير قرآن و زمان‌هايي که تفسير در آن وجود داشته و دوره‌هايي
را که بر آن گذاشته است، دربردارد و هم شامل بيان تغييرات و تحولاتي که در
طول زمان بر آن رخ داده، و معرفي کتاب‌هاي تفسيري و مفسّراني که در ارتباط
با آن پديد آمده‌اند، مي‌باشد. به تعبير بعضي، تاريخ به معناي سرگذشت است؛
پس همان‌گونه که سرگذشت هر کسي مجموعه وقايع و اموري را که درباره آن پديد
آمده، دربردارد، تاريخ تفسير قرآن که سرگذشت آن است نيز مجموعه وقايع و
اموري را که در خصوص آن از آغاز تا کنون پديد آمده است، دربردارد.
مؤلف بر اين اساس، منظور خود را از «تاريخ تفسير قرآن کريم» مجموع امور يادشده دانسته و چارچوب پژوهش خود را چنين برمي‌شمرد:
بابايي در بخش ديگري از مقدمه كتاب دربارۀ ضرورت آشنايي با تاريخ تفسير و
تأثيرات آن مي‌نويسد: آشنايي با تاريخ تفسير قرآن از جمله اموري است كه در
تفسير صحيح قرآن و استفادة بهينه از تفسير مفسّران نقش مؤثر و بسزايي دارد
و تفسير قرآن نيز يكي از علوم ضروري و مهمي است كه در حيات دنيوي و اخروي
انسان‌ها تأثيرگذار است و انسان بدون آن نمي‌تواند به هدف اعلا و كمال
نهايي‌اش دست يابد، و از اين بيان نتيجه مي‌گيريم كه اين بحث مي‌تواند نقش
مؤثري در سعادت و كمال انسان‌ها داشته باشد و از اين جهت داراي اهميت
ويژه‌اي است.
مؤلف در اين اثر، چنانکه فهرست منابع حکايت از آن دارد، از 350 منبع بهره
برده است. وي در اين‌باره اشاره مي‌کند که در لابه‌لاي کتاب‌هاي علوم
قرآني مانند الاتقان سيوطي، منازل العرفان زرقاني، قرآن در اسلام علامه
طباطبايي، علوم القرآن عند المفسرين، علوم القرآن سيدمحمدباقر حکيم و
مقدمۀ برخي از تفاسير مانند التبيان شيخ طوسي و مجمع‌البيان طبرسي، الکشف
و البيان ثعلبي و کتاب‌هاي کتاب‌شناسي مانند الفهرست ابن نديم، کشف
الظنون، الذريعه الي تصانيف الشيعه، کتابنامۀ بزرگ قرآن کريم بکائي، معجم
المؤلفين عمر رضا کحاله، موسوعۀ مؤلفي الاماميه، تاريخ التراث العربي و
کتاب‌هاي رجالي، سيره و تاريخ مانند رجال النجاشي، الفهرست طوسي، اعيان
الشيعه سيدمحسن امين، الطبقات الکبري ابن‌سعد، تاريخ بغداد خطيب، سير
اعلام النبلاء ذهبي، و حليه الاولياء ابونعيم، نيز شمار زيادي از مفسّران
و کتاب‌هاي تفسيري در برخي با اشاره و در برخي با اندکي تفصيل ياد شده است
که در اين کتاب از آن کتاب‌ها به عنوان منبع استفاده مي‌شود.
مباحث کتاب، در يک مقدمه و سه فصل تنظيم شده است. مؤلف در مقدمه، دربارۀ
معناي تفسير، معناي تأويل، باطن قرآن کريم، تاريخ تفسير قرآن کريم، بحث
کرده، سپس اهميت بحث و پيشينۀ آن را متذکر مي‌شود.
معرفي مولف كتاب «تاريخ تقسير قرآن»
حجت الاسلام علي اكبر بابايي نويسنده كتاب «تاريخ تقسير قرآن» در سال
1333در يكي از روستاهاي شهر اراك به دنيا آمد. تحصيلات ابتدايي را در
مدارس دولتي گذراند و پاره‌اي دروس مقدماتي حوزه مانند صرف و نحو را در
حوزة علمية اراك فرا گرفت. سال 1353 وارد حوزة علمية قم شد و تا 1359 ساير
دروس مقدماتي و سطوح عالي حوزوي را گذراند.
در سال 1360 به دروس خارج فقه و اصول راه يافت و مدّت كوتاهي از درس خارج
اصول آيت‌الله مكارم و خارج فقه آيت الله تبريزي استفاده كرد. حدود 12 سال
از درس اصول و حدود 20 سال از درس فقه آيت‌الله وحيد خراساني را نيز درك
كرده است.
از سال 1373 تاكنون در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، پژوهش‌ها و مطالعات خود
را در موضوع تفسير و علوم قرآن ادامه داده و علاوه بر آن در موضوع امامت و
ولايت تحقيقاتي ارائه و در تفسير برخي آيات ولايت و شرح تفصيلي حديث ثقلين
جزوه و نوشته‌هايي تهيه كرده است. روش‌شناسي تفسير قرآن و مكاتب تفسيري
(ج1 و 2) از شمار آثار اوست.
معرفي اجمالي كتاب «تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي»
کتاب تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي» تصويربخش تاريخ پرفراز و فرود فرهنگ و
تمدّني است که يک سر در حکومت نوپاي پيامبر اکرم(ص) در مدينة‌النبي دارد و
يک سر در سرزمين‌هاي فتح‌شده‌اي که گستردگي ارضي آنها از دروازه‌هاي سند
آغاز و تا دشت‌هاي وسيع جنوب اروپا کشيده مي‌شد. پايداري اسلام در اين
عرصۀ وسيع قرن‌ها به طول انجاميد. اين تداوم بي‌وقفه موجب شد تا جلوه‌اي
پرمعنا از مضامين اسلامي توأم با روح وحدت‌گرايي برخوردار از نگرش توحيد
جان گيرد و امّت واحدي در اين کلان‌سرزمين به‌وجود آيد.
اين امّت واحد با بهره‌مندي از آموزه‌هاي غني قرآني و تمسّک به سيرۀ
پيامبر اسلام(ص) و سلوک اولياءالله به‌عنوان مهمترين زيرساخت‌هاي فرهنگي،
ارکان تمدّني را بنيان نهاد که با بديل‌هاي متقدمش متفاوت و از معاصران و
متأخرانش متمايز بود.
اين کتاب تلاشي است براي بازنمود مؤلفه‌هاي فرهنگ و تمدّن اسلامي که با
دستان پرتوان مسلمانان جان گرفت و با تدبير متفکران مسلمان بالنده شد و در
سايه‌سار وفاق اسلامي گسترش يافت. بنيان غني تمدّن اسلامي که مؤلفه‌هاي آن
(اخلاق، علم، سياست، قوانين و جز آن) بر مدار دين اسلام و آموزه‌هاي قرآني
و توجه به حيات نبوي(ص) و اهل بيت(ع) او بود، به سرعت اين تمدّن را بر
فراز سکوي مجد و عظمتي نشاند که همۀ تمدّن‌هاي بعدش ريزه‌خوار خوان گستردۀ
آن بودند. به ديگر سخن دستاوردهاي بي‌بديل اين تمدّن که طي قرن‌هاي متمادي
افتخاراتي را براي ملل مظلوم به ارمغان آورده بود، به سرعت به سرزمين‌هاي
غيرمسلمان راه يافت و دستمايه‌اي شد براي خيزش فکري و جهش علمي مردمان آن
سامان.
روح مسالمت‌آميز اسلامي با تکيه بر شعار برادري و مساوات قلوب رهيدۀ
مردمان خسته از ظلم را گرد خويش فراهم آورد و مُهر پايان به تمدّن‌هاي
فرسوده‌اي زد که جز پاره‌اي آداب و مناسک و ابنيه و معماري از آنها چيزي
بر جاي نمانده بود.
بدين ترتيب تمدّن اسلامي پديده‌اي خارق‌العاده و شگفتي‌انگيز شد؛ تمدّني
ايدئولوژيک با مجموعه‌اي از ساخته‌ها و اندوخته‌هاي معنوي و مادي، آداب و
رسوم مشخص، سنن و معارف و علوم و فنون معين مشترک که در همۀ وسعت ارضي
تمدّن اسلامي يکسان مي‌نمود.
مؤلف دربارۀ چگونگي تنظيم کتاب مي¬نويسد که اگر قرار باشد نموداري از
فرآيند شکل‌گيري تا اضمحلال اين تمدّن ارائه شود و اساس زماني اين کتاب بر
آن اساس استوار گردد، نقطۀ آغازين آن به مدينۀ منوره(سال 1ـ11ق)
بازمي‌گردد و سپس عصر فتوحات (سال 11ـ132ق) را دربرگرفته و ادوار مياني آن
به دورۀ اموي (سال 41ـ132 ق) و ابتداي عصر عباسيان (سال 132ـ148ق) کشيده
مي‌شود. اوج اين تمدّن در فرصت زماني مورد نظر به دورۀ دوم عباسي ( سال
148ـ218ق) مي‌رسد و انحطاط تدريجي آن از اين عصر آغاز و به سال 656ق. (سال
حملۀ ويرانگر مغولان و اضمحلال وحدت سياسي جهان اسلام) ختم مي‌شود. اگرچه
با رشد استقلال نسبي سرزمين‌هاي تحت سلطه حکومت اسلامي، به‌ويژه در
مغرب‌زمين و بعدها مشرق اسلامي تمدّن‌هاي منطقه‌اي و محلي شکل خود را
بازيافتند و رفته رفته در تاريخ جهان اسلام جايگاه ويژه‌اي به خود اختصاص
دادند. بر اين اساس متناسب با حجم پيشنهادي و موضوعات متنوع اين کتاب،
فصول آن براساس سرفصل‌هاي مصوّب چينش شد.
اين کتاب شامل سخن ناشر، مقدمۀ مؤلف، نُه بخش اصلي و کتاب‌نامه است.
معرفي مولف كتاب «تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي»
فاطمه جان‌احمدي به سال 1343ش. در تهران متولد شد. پس از طي تحصيلات
مقدماتي و متوسطه وارد دانشگاه شهيد بهشتي شد و موفق به دريافت دانش‌نامۀ
کارشناسي تاريخ گرديد. کارشناسي ارشد خود را در دانشگاه الزهرا ادامه داد
و دانش¬نامۀ دکتري تاريخ با گرايش تاريخ اسلامي را از دانشگاه تربيت مدرس
اخذ نمود. در حال حاضر علاوه بر تدريس در گروه تاريخ دانشگاه الزهرا،
معاونت آن گروه را نيز بر عهده دارد. زمينه¬هاي تدريس وي تاريخ تحولات
سياسي، اجتماعي و اقتصادي جهان اسلام تا قرن چهارم هجري و به طور تخصصي
تاريخ فاطميان در مغرب و مصر اسلامي، تاريخ اسماعيليه مستعلويه در مصر و
يمن و گسترش اسلام در شمال آفريقا و جنوب اروپا است. دکتر جان‌احمدي
همچنين داراي مقالات متعددي با محوريت تاريخ اسلام است که از آن جمله
مي‌توان به اين موارد اشاره داشت: «مباني مشروعيت فاطميان»، «داعيان
حکومتگر يمن، صليحيون»، «الصليحيون و آثارهم في المعماريه»، «سهم و نقش
مورخان شيعه در تاريخ‌نگاري اسلامي»، «حميدالدين کرماني تئوريسين
ايدئولوژي اسماعيليه» و ...
معرفي كتاب «جهاني شدن و اسلام سياسي در ايران»
اسلام سياسي و جهاني‌شدن دو پديدۀ نوظهور در ايران معاصرند. اسلام سياسي
گفتماني است که بر اساس تمسک به اصول بنيادين اسلامي در شرايط مواجهۀ جهان
اسلام با مدرنيته، به ويژه پروژۀ دولت ـ ملّت‌سازي مدرن، در چند دهۀ اخير
در جهان اسلام فعال شده است. در اين گفتمان از تعابير اسلامي براي تبيين و
توضيح وضع سياسي جامعه استفاده شده، و بازگشت به اسلام، تنها راه حل
بحران‌هاي جامعۀ معاصر تلقّي مي‌شود؛ هدف اين گفتمان، بازسازي جامعه مطابق
با اصول اسلامي است.
اسلام سياسي و اسلام‌گرايي برخلاف نوگرايي اسلامي، بنيادگرايي اسلامي و
راديکاليسم سياسي، تمام جريان‌هاي سياسي اسلامي را در جهان اسلام
دربرمي‌گيرند. در نگرشي کلان اين گفتمان در بسياري از مناطق جهان اسلام
نفوذ کرده که چنين نفوذي، ثمرۀ تلاش مصلحان و احياگران اسلامي در طول دو
سدۀ گذشته است.
گفتمان اسلام سياسي در ايران هرچند در مبارزات مصلحان و انديشمندان مسلمان
ايراني در طول بيش از يک قرن گذشته ريشه دارد، اما تنها با رهبري امام
خميني(ره) در طول چند دهۀ گذشته و در پي بي‌قراري‌ها و ناکارآمدي‌هاي
گفتمان مسلّط باستان‌گراي شبه مدرن پهلوي و در رقابت با ديگر گفتمان‌هاي
فعال و حاضر در فضاي سياسي ايران در چند دهۀ گذشته، مانند مارکسيسم و
ليبراليسم، به صورت گفتماني منسجم و فراگير در عرصۀ سياسي ايران به طور
فعال ظهور کرد. اين گفتمان با حفظ عناصر اساسي تفکر اسلامي، ايده‌ها و
نشانه‌هايي را از دنياي مدرن جذب کرد و آنها را مجدداً در فصل‌بندي
گفتماني خود بازتعريف کرد.
نگرش اثر حاضر به جهاني شدن ـ چنانکه در فصل نخست نيز به تفصيل بررسي شده
است ـ با بهره‌گيري از الگوي تحليل گفتماني، تلقّي جهاني شدن به‌مثابۀ
گسترش عرصۀ نزاع گفتماني از فضاهاي سياسي ـ اجتماعي ملّي يا فروملّي، به
فضاي فراملّي يا جهاني است. جهاني‌شدن از اين منظر، به‌مثابۀ ظرف زماني‌ـ
مکاني رويارويي گفتمان‌ها عمل مي‌کند و گفتمان مسلّط، فرصت بيشتري براي
اعمال تفوق خويش بر گفتمان‌هاي ديگر مي‌يابد.
به عقيده مؤلف اين اثر در شرايط کنوني نزاع گفتمان‌ها در عرصۀ جهاني،
گفتمان ليبرال دموکراسي غربي گفتمان مسلّط است و گفتمان‌هاي ديگري چون
اسلام‌گرايي، پساتجددگرايي، سنّت‌گرايي، جامعه‌گرايي و بسياري ديگر،
پادگفتمان يا گفتمان‌هاي مقاومت‌کننده در برابر سيطرۀ گفتمان ليبرال
دموکراسي غربي هستند.
پژوهش‌گر در اين کتاب مي‌کوشد با تحليل چالش‌هايي که جهاني‌شدن بر اسلام
سياسي ايراني ايجاد کرده است، واکنش‌ها و پاسخ‌هاي گفتمان‌هاي اسلام
سياسي‌اي را که به گفتمان امام خميني(ره) وفادار بوده‌اند، بررسي و نگرش
آنها را دربارۀ هويت سياسي، با توجه به اين چالش‌ها تجزيه و تحليل کند.
از اين‌رو در بررسي ديدگاه گفتمان‌هاي يادشده، ضمن توجه به ديدگاه‌هاي
صاحب‌نظران مختلف آنها، به بررسي مهمترين نمايندگان فکري آن گفتمان‌ها
پرداخته است. در گفتمان اصلاح‌طلبي بيشتر آرا و ديدگاه‌هاي حجت‌الاسلام
والمسلمين سيدمحمد خاتمي و در گفتمان اصول‌گرايي، آرا و ديدگاه‌هاي
آيت‌الله محمدتقي مصباح يزدي بررسي شده است.
اين کتاب از پيش‌گفتار گروه سياست پژوهشکدۀ نظام‌هاي اسلامي پژوهشگاه
فرهنگ و انديشۀ اسلامي، مقدمۀ پژوهش‌گر، چهار فصل، نتيجه‌گيري، کتاب‌نامه
و نمايه تشکيل شده است.
معرفي مولف كتاب«جهاني شدن و اسلام سياسي در ايران»
غلامرضا بهروز لک در سال 1347در شهر اروميه به دنيا آمد. تحصيلات حوزوي
خود را در سال 1363 در حوزۀ علميه حضرت ولي عصر(عج) تبريز آغاز کرد. از
1366 به حوزۀ علميۀ قم آمد و به تحصيل پرداخت. تحصيلات درس خارج حوزه و
تخصصي کلام اسلامي سطح چهار را در سال 1376 به پايان رساند سپس به دانشگاه
باقرالعلوم رفت و دانش‌نامۀ کارشناسي و کارشناسي ارشد خود را در رشتۀ علوم
سياسي دريافت کرد. پس از آن در مقطع دکتري علوم سياسي دانشگاه تربيت مدرس
به تحصيل پرداخت و موفق به دريافت دانش‌نامۀ خود شد. وي از سال 1379 عضو
هيئت علمي گروه علوم سياسي دانشگاه باقرالعلوم و نيز عضو هيئت علمي
پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي است. مديريت گروه سياست پژوهشگاه فرهنگ و
انديشة اسلامي (82 ـ1380)، مديريت پژوهش دانشگاه باقرالعلوم (1383ـ1384)،
سردبيري فصل‌نامۀ علمي ـ ترويجي دانشگاه اسلامي (1385 تاکنون) و سردبيري
فصل‌نامة علمي تخصصي انتظار موعود: ويژة امام زمان(عج) (1385 تاکنون) و
رياست پژوهشکدۀ انتظار نور (1387 تاكنون) از جمله سوابق اجرايي ـ علمي
اوست از آثار وي نيز مي‌توان به سياست و مهدويت، زبان سياسي اسلام، ايران،
فرهنگ سياسي جمهوري اسلامي، دين در عرصۀ عمومي، جهاني‌شدن و اسلام سياسي
در جمهوري اسلامي ايران و اخلاق زمامداري در اسلام اشاره كرد.
1. زمان پيدايش تفسير و استمرار وجود آن تاكنون؛
2. ويژگي زمان و دوره‌هاي مختلفي كه بر تفسير گذشته است؛
3. تغييرات و تطوراتي كه در دوران‌هاي مختلف در تفسير پديد آمده است؛
4. كتاب‌هاي تفسيري و مفسّران معروف هر عصر.
