مطالب علمی - پزشکی

رشد جمعیت سالمند در ایران

سالمندان برای جامعه بشری یک نعمت هستند و اعتقاد به دین و فرهنگ سبب شده تا فرزندان ودیگر بستگان از سالمندان محافظت ونگهداری کنند. سالخوردگی جمعیت یک فرایند شناخته شده و قابل پیش بینی است .  مهمترین عوامل مؤثر بر سالخورده شدن جمعیت، کاهش مرگ و میر، خصوصاً مرگ و میر نوزادان و کودکان و کاهش اساسی و مستمر باروری و به تبع آن کاهش رشد جمعیت است که باعث تغییرات اساسی در ساختار سنی جمعیت اکثر جوامع از جمله ایران شده است.

به گزارش خبرنگار سایت پزشکان بدون مرز  ،  مدیرکل سلامت وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی کشور ایرن  می گوید : براساس آخرین آمارها هفت و ۳ دهم درصد جمعیت کشور بیش از ۶۰ سال دارند.

دکتر مطلق در نشست خبری به مناسبت هفته سالمندان افزود: جمعیت سالمندان کشور شش میلیون و۸۰۰ هزار نفر است که تا دو دهه آینده به۲۰ میلیون نفر افزایش خواهد یافت .
مطلق همچنین گفت: ۲۵ درصد جمعیت کشور زیر ۱۵ سال سن دارند.

مدیرکل سلامت وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی بر لزوم توجه بیشتر به سالمندان کشور تاکید کرد.
برآوردهای سازمان ملل حاکی از آن است که تا سال ۲۰۵۰ میلادی جمعیت سالمندان کشور ایران به بیش از  ۲۶ میلیون افزایش می یابد.

البته لازم به یادآوری است که شدت سالمندی جمعیت کشور ایران  از سال ۱۴۱۵ به بعد خود نمائی خواهد کرد. در این مورد افزایش نسبت سالمندان ۶۰ سال و بالاتر از حدود ۷ درصد در حال حاضر ،به  ۱۴ درصد در سال ۱۴۱۵ و۲۲ درصد در سال ۱۴۲۵ خواهد رسید.

جمعیت شناسان عنوان می کنند افزایش جمعیت سالمند به دلیل سالخورده شدن جمعیتی است که در سالهای ابتدای دهه ۶۰ به طرز فزاینده ای به کشور اضافه شده اند. متولدان این سالها، با فرارسیدن دوران جوانی، باعث شده بودند جمعیت ایران به عنوان جوانترین جمعیت کشور نامگذاری شود و با سالخورده شدن آنها نیز تعادل هرم جمعیتی به شکل آشکاری به سمت سالخوردگی میل نموده است.

از این رو افزایش جمعیت سالمندان کشور ضرروت بیش از پیش مسوولان را نسبت به امور سالمندان و برنامه ریزی های لازم در این زمینه را آشکار می سازد.

واقعیتها حاکی از این است که ایران ظرف چند سال آینده پیش از آنکه بتواند از بحران ناشی از انفجار جمعیت کودک و نوجوان خارج شود، با بحران افزایش جمعیت سالمندی دست به گریبان خواهد شد.

در سال ۱۹۸۵حدود ۲۹۰ میلیون  فرد بالای ۶۵ سال در کل جهان زندگی میکردند که این تعداد در سال ۱۹۹۸ به ۴۱۵ میلیون نفر رسید.در کشور ژاپن که پیرترین جمعیت را در جهان دارد تا سال ۲۰۲۰  جمعیت سالمندش به ۲۵ % کل جمعیتش خواهد رسید.

این روند افزایش جمعیت سالمند در ایران نیز مشاهده می گردد. در طی ۱۵ سال گذشته نشان داده شده است که جمعیت ایران بسرعت به سمت پیر شدن پیش    میرود و در آینده جمعیت بزرگی را به خود اختصاص خواهد داد(شکل ۱و۲و۳ ).

با وجودی که جمعیت کشور ایران در حال حاضر جوان می باشد ولی این جمعیت به سرعت به سمت پیری خواهد رفت و در صورت عدم برنامه ریزی صحیح در ۵۰ سال آینده به معضلی غیر قابل حل تبدیل خواهد گردید.

ایران رو به سالمندی

یکی از مسائل عمده جمعیتی عموماً در کشورهای جهان مسئله سالخوردگی جمعیت و پیامدهای ناشی از آن است. در حال حاضر کشور ایران نیز مرحله انتقال ساختار سنی جمعیت از جوانی به سالخوردگی را تجربه می کند.

 با اینکه جمعیت سالمند سهم کمی از جمعیت کشور را به خود اختصاص داده است اما فزونی سرعت رشد جمعیت سالمند در مقایسه با رشد جمعیت کل کشور و پیش بینی افزایش تعداد و سهم سالخوردگان (جمعیت ۶۰ سال و بالاتر) در سالهای آتی لزوم برنامه ریزی آینده نگر برای کنترل مسائل مربوط به این گروه از جمعیت را مورد تاکید قرار می دهد.

براساس نتایج سرشماری عمومی سال ۱۳۳۵ خورشیدی در ایران جمعیت افراد ۶۰ سال به بالای کشورمان تنها ۳ درصد از کل جمعیت ایران بوده که این رقم براساس نتایج  سرشماری عمومی سال ۱۳۷۵ یعنی پس از ۲۰ سال به بیش از دو برابر ، یا ۶/۶ درصد افزایش یافته است.
براساس نتایج سرشماری سال ۱۳۵۵ میانگین سن جمعیت کشور ۱۷٫۴سال بوده و در سال ۸۱ به ۲۲ سال رسیده و برآورده شده است که در سال ۱۴۲۵ به حدود ۳۵ سال افزایش پیدا کند و این شروع بحرانی است که در ۵۰ سال در صورت عدم برنامه ریزی صحیح، دچار آن خواهیم شد.

جمعیت دنیا به سرعت در حال سالخورده شدن است و بخش بزرگی از این تغییر در قرن اول هزاره سوم و در کشورهای در حال توسعه در حال شکل گیری است. طبق پیش بینی های بخش جمعیت سازمان ملل متحد نسبت ۱۰ درصد در سال / جمعیت سالمند در جهان از حدود ۵ ۲۱ درصد در سال ۲۰۵۰ افزایش خواهد / ۲۰۰۷ به حدود ۸ یافت (سازمان ملل متحد، ۲۰۰۶ ). ایران نیز، اگرچه در این راه نسبت به کشورهایی مثل چین و کره متأخر محسوب می شود (سازمان ملل متحد، ۲۰۰۷ ) اما در پی تغییرات وسیع و سریع دموگرافیک طی دو دهه اخیر به سرعت به سمتسالخوردگی پیش می رود.
در ایران، احتمال کاهش اساسی و مستمر مرگ و میر به سال های بلافاصله بعد از جنگ جهانی دوم بر می گردد. چه در این سال هاست که انجام واکسیناسیون ها در سطح گسترده و توجه به بهداشت کودکان در مدارس مطرح و به طور فزاینده اقداماتی در این موارد صورت می گیرد و در همین سال ها بود که کوشش های سازمان یافته به منظور ریشه کن کردن و درمان پاره ای از بیماریها بخصوص مالاریا و سل انجام می پذیرد. اولین برآورد هایی که در ارتباط با سطح مرگ و میر از طریق ساختن جدول بقا و بر اساس آن محاسبه امید
به زندگی صورت گرفته، بر مبنای سر شماری های عمومی- که اولین آن در سال ۱۳۳۵ انجام گرفته، بوده است. بر اساس ۳۷ سال / این برآورد ها امید زندگی در بدو تولد در ایران از ۵ ۵۷ سال در / ۴۷ سال در سال ۱۳۴۵ و ۵ / در سال ۱۳۳۵ به ۵ سال ۱۳۵۵ و حدود ۶۹ سال در سال ۱۳۸۰ افزایش یافته است .

در حالی است که امید زندگی در مناطق روستایی معمولاً  کمتر از مناطق شهری است، اما  نسبت جمعیت سالمندان در مناطق روستایی بیش از مناطق شهری است ،  که علت اصلی بالاتر بودن نسبت سالمندان در مناطق روستایی نسبت به مناطق شهری ، مهاجرت جمعیت روستایی به مناطق شهری است، این مهاجرت در بین جوانان خیلی بیشتر از سالمندان است که باعث کاهش جمعیت جوانان و افزایش نسبت سالمندان مناطق روستایی می گردد.

بررسی نسبت جنسی سالمندان بالای ۶۰ سال  نشان می دهد که با توجه به اینکه معمولاً امید زندگی در مردان کمتر از زنان می باشد انتظار می رفت که تعداد مردان کمتر از زنان باشد در صورتی که بر اساس ۶ سرشماری عمومی نفوس و مسکن که تاکنون در کشور اجرا شده است هیچ وقت تعداد زنان بیشتر از مردان نبوده است این پدیده در مورد سالمندان با شدت بیشتری مشاهده می شود .

 سالمند کیست؟

سالمندی (عبور از مرز ۶۰ سالگی )

سازمان بهداشت جهانی سالمندی را به ترتیب زیر تعیین می کند :

سالمند جوان
 ۷۴-۶۰ سال
 
سالمند
 ۹۰ – ۷۴ سال
 
سالمند پیر
 ۹۰ سال به بالا
 

در آغاز قرن بیست ویکم قرار داریم قرنی که امید به زندگی برای جهانیان  از مرز ۶۶ سال گذشته است .

سالخوردگی جمعیت :

سالخوردگی جمعیت عبارتست از مرحله ای که طی آن افراد سالمند نسبت بیشتری از کل جمعیت را به خود اختصاص می دهد . با کاهش میزان باروری کلی از یک سو و کاهش میزان مرگ وافزایش امید به زندگی از سوی دیگر ، ساختار سنی جمعیت از گروههای سنی جوان تر به پیرتر تغییر می یابد.

جهان در حال پیر شدن :

هر سال حدود  ۷ /۱ %   به جمعیت جهان  افزوده میشود .این افزایش برای جمعیت ۶۵ سال و بالاتر  ۵/۲%  است .واین فاصله ترکیب سنی جهان را به سوی پیر شدن سوق میدهد .

پیش بینــی میشــــود :

ربع قرن دیگر جمعیت سالمندان به ۲/۱ میلیــــارد نفر یعنی ۱۴%جمعیت جهان  برسد .

در سال ۲۰۵۰ حدود ۲ بیلیون یعنی به  ۲۱% جمعیت جهان برسد و  برای اولین بار در تاریخ در سال ۲۰۵۰جمعیت زیر ۱۵ سال و بالای ۶۰ سال مساوی می شوند یعنی هر کدام ۲۱% .

در سال ۲۰۰۰ ،۲۰% از جمعیت اروپا ، پیر ترین قاره جهان سالمند بوده  و در سال ۲۰۵۰ حدود ۳۷% جمعیت آن ر ا  سالمندان تشکیل میدهد . آفریقا جوانترین قاره جهان ، در سال ۲۰۰۰ ، ۵%  جمعیت سالمند  ودر سال ۲۰۵۰ ، ۱۰%جمعیت سالمندان را دارد.

برخی از مسائل و مشکلاتی که در کشورهای در حال توسعه بر مسئله سالمندی تاثیر می گذارند :

۱٫ نرخ رشد بالاتر جمعیت به معنی جمعیت سالمند بیشتر در آینده خواهد بود

۲٫ این کشور ها هنوز با مشکلات ناشی از توسعه دست به گریبان هستند و به بررسی مسائل مرتبط با پیر شدن جمعیت نمی اندیشند .در نتیجه برای آینده پیش بینی های لازم بعمل نیاورده به طور ناگهانی با پدیده سالمندی  جمعیت و دشواریهای حاصل از آن روبرو خواهند شد.

۳٫ در کشورهای در حال توسعه سرعت سالخوردگی جمعیت بیشتر است و در مقایسه با کشور های توسعه یافته ، مدت زمان کمتری طول می کشد تا جمعیت سالمندان ۲ برابر شود . بنابراین ، این کشورها آمادگی کافی برای رویارویی با این وضعیت را نخواهند داشت و این مسئله بعنوان تغییری در نظام اجتماعی ، مشکلات بسیاری برای آنان بوجود خواهد آورد .

۴٫ بر خلاف کشورهای توسعه یافته ، در این کشورها درصد بالایی از سالمندان در مناطق روستایی زندگی می کنند. گفته می شود تا سال ۲۰۲۵ ، ۸۲% از سالمندان کشور های توسعه یافته در شهرها زندگی خواهند کرد . حال آنکه این رقم برای کشورهای در حال توسعه ۵۰% خواهد بود .

۵٫ در کشورهای در حال توسعه سالمندان معمولاٌدر خانواده های گسترده ، که چند نسل را در بر می گیرد زندگی می کنند و تعداد سالمندانی که تنها به سر می برند نسبت به کشورهای پیشرفته کمتر است .

۶٫ از آنجا که در کشورهای در حال توسعه نظام های حمایت اجتماعی آنقدر وسیع نیستند تا همه سالمندان را پوشش دهند ، خانواده مهمترین پشتوانه و بهترین منبع حمایت مالی و اجتماعی و معنوی برای سالمندان محسوب می شود .

با توجه به تفاوتهای مذکور در بالا ، کشورهایی با شرایط کشور ما نمی توانند در مورد رسیدگی به مسئله پیر شدن جمعیت ، از کشورهای توسعه یافته تقلید کرده و براساس شیوه های آنان برنامه ریزی نمایند . همانطور که شرایط و  مسائل ما متفاوت هستند ، نیازهای ما هم متفاوت بوده ، سیاست ها و برنامه ریزی های متفاوتی را طلب میکند.

چرا جمعیتی سالخورده می شود؟

* موفقیت در برنامه های تنظیم خانواده سبب شده میزان باروری کلی  (Total Fertility) TFRدر کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ما کاهش یابد بنابراین تعداد فرزند آوری کمتر شده ، به جمعیت بزرگسالانی که روزی پیر خواهند شد افزوده می شود .

* بهبود شرایط بهداشتی و درمانی سبب کاهش مرگ ومیر شده در عوض امید به زندگی (Life Expectancy) طولانی تر افزایش یافته است . در کشور ما عمر متوسط برای مردان ۶۷ سال و برای زنان ۷۰ سال می باشد.

* در موارد نادر ، رویدادهایی سبب می شود جمعیت جوان یک منطقه از بین بروند همین امر سبب افزایش میزان درصد جمعیت سالخورده می شود مانند آفریقا جوان ترین قاره جهان که شیوع ایدز در آنجا و مرگ ومیر جوانان ، افزایش در صد جمعیت سالخورده را در پی داشته است .

ترکیب جمعیتی ایران

شاخصهای آماری نشان میدهد که پیر شدن جمعیت در کشور ما آغاز شده است و پیش بینی میشود که در فاصله سالهای ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۵ به میانه  سنی جمعیت کشور ۱۰ سال افزوده شود۰( سال ۷۵، ۴/۱۹ – سال ۱۴۰۰ ، ۲/۳۲ میرسد )

سرشماری ۱۳۷۵ نشان داد که ۶/۶ % از جمعیت کشورمان افراد ۶۰ سال و بالاتر هستند (یعنی حدود ۷/۳ میلیون نفر ) بر اساس سرشماری DHS این رقم به۸/۷ % رسیده  و پیش بینی میشود که ظرف ۲۰ سال آینده به بیش از ۲ برابر حدود ۵/۸ میلیون نفر افزایش یابد و در واقع شدت سالخوردگی در کشور از سال ۱۴۱۰ به بعد خود نمایی می کندو این به معنای انفجار جمعیت سالمند در کشور ماست  .

هم اکنون بیش از ۵۰% از جمعیت کشور ما زیر ۲۰ سال است و سالمندان بالای ۶۰ سال حدود ۸/۷ % از کل جمعیت را تشکیل می دهد این ارقام نشاندهنده این است که کشور ما کشور جوانی است و برآوردن نیازها و تامین آتیه مناسب برای جمعیت جوان آن مستلزم برنامه ریزی ها وسیاستگذاریهای ویژه می باشد .

از طرف دیگر اگرچه عدد۸/۷ % عدد کوچکی بنظر میرسد اما در مدت زمان کوتاهی این رقم آنقدر بزرگ خواهد شد که ناگهان با جمعیت بزرگی از سالمندان مواجه خواهیم شد . بنابراین جامعه ما فقط با مشکلات مربوط به جوانان دست به گریبان نیست و ما هم برای رسیدگی به مسائل جوانان باید برنامه ریزی کنیم و هم باید برای جمعیت سالمندی که به زودی با آن روبرو خواهیم شد آمادگی لازم را داشته باشیم .