: ماهيان نه چشمي
________________________________________
ماهیان نه چشمی که به صورت انگلی مانند زندگی می کنند، مه عضو ماهیان حقیقی شناخته شده در دنیا هستند و نه خویشاوندی با مار ماهیان دارند بلکه شبیه به زالوهایی هستند که از بدن دیگر ماهیان داخل رودخانه ها تغذیه می کنند حقی برای مهاجرت نیز از ماهیان دیگر استفاده نموده و خود را به بدن آنها چسبانده و حرکت می کنند. لاروهای این ماهیان نیز مانند والدین زندگی انگلی دارند و از دیگر موجودات ریز زنده داخل رودخانه ها استفاده و تغذیه می کنند، اما از همه اینها مهمتر این است که والدین اصلا فرزندان خود را نمی بینند و حتی یک لحظه نیز در کنارشان باقی نمی مانند ولی نه چشمیان نهری در کنار تخم های خود می مانند.
مقدمه:
این تحقیق که در مورد ماهیان نه چشمی رودخانه ای و نهر ها است، در مورد نوع زندگی، روش جفت گیری، نوع تخم ریزی، نوع مهاجرت ، چگونگی بزرگ شدن لاروها، مراحل رشد بدن و بوجود آمدن دندان ها و قسمتهای مختلف ماهی نه چشمی صحبت کرده است.
ماهیان نه چشمی:
نه چشمیان فاقد فلس بوده و با بدنی مدور که در ناحیه انتهایی به باله دمی ختم می شود. حدودا در وسط بدن، اولین باله پشتی شروع و سپس دومین باله پشتی کوچک قرار گرفته است. کناره های باله های پشتی و دمی توسط شعاعهای غضروفی ظریفی نگهداری می شوند. از باله مخرجی فقط اثری مانده، باله های جفت وجود ندارند. رنگ پشت این ماهیان تیره، طرفین معمولا روشنتر و شکم سفید است. در مورد شکل و رنگ بدن که شبیه مارماهی است، با وجود این شباهت های مارمکاهی با ماهی نه چشمی خویشاوندی ندارد. بدین ترتیب ماهیان نه چشمی را در فوق رده (ماهیان بدون فک) طبقه بندی می کنند، محققین سیستماتیک بحق آنها را در کنار فوق رده ماهیان قرار داده اند. در واقع نه چشمیان متعلق به ماهیان نبوده زیرا که آنها فاقد مشخصات واقعی دهان و در حقیقت فاقد استخوان های فکین هستند. آنها به جای دهان استخوانی، دارای یک دهان مدور مکنده بوده و به همین جهت آنها را دهان گردان می نامند. صفحه دهانی مدور به سمت داخل بدن به صورت قیفی در می آید. دهان مجهز به دندانهای شاخی است. در انتهای دهان زبان قرار دارد که خود نیز دارای دندانهای تیز شاخی است. دهان قیفی شکل شبیه یک بادکش بوده و به منظور چسبیدن به اجسام سخت از آن استفاده می شود. دهان مستقیما به مری متصل و در حفره چشمی به صورت دو کانال روی هم قرار گرفته، منشعب می شود. کانال فوقانی به روده و کانال تحتانی گسترش یافته و به صورت کیسه بزرگ بسته ای( مجرای آب یا کیسه برانشی) در می آید، کیسه فوق در هر طرف دارای هفت کیسه کوچک برانشی است. کیسه های کوچک برانشی توسط حفره های بادامی شکل کوچکی با خارج در ارتباط است. بدین ترتیب آب تنفسی به دو طریق به برانشی ها می رسد. به هنگامی که جانور با دهان خود به اجسام چسبیده است، آب با کمک عضلات کیسه بزرگ برانشی از حفرات برانشی های مکیده و از همین راه نیز خارج می شود.
برعکس به هنگام شنا جریان آب از راه دهان وارد کیسه برانش و از حفرات برانشی ها به خارج دفع می شود. هفت حفره برانشی در هر طرف بدن انگیزه ای برای فرانسویان بود که ماهی را ماهی هفت چشمی بنامند. در ممالک آلمانی زبان بدین علت ماهی فوق، نه چشمی خوانده می شود که علاوه بر هفت حفره برانشی، چشم حقیقی و حفره بینی، با هم تشکیل نه حفره را داده و اسم ماهی از مجموع آنها گرفته شده است. این گونه نامگذاری در سایر کشورهای غیر آلمانی زبان در مورد جانور فوق وجود ندارد. اسم جانور فوق همراه با تغییراتی که در زبان آلمانی طی سالیان متمادی انجام گرفته از نیوآگه به نوی آگه که همان نه چشمی می باشد تغییر یافته است. حفره بینی به صورت یک کیسه طویل به نام کیسه بینی تا زیر مغز امتداد می یابد. این یکی از علائم مشخصه همه دهان گردان بوده و باعث شده است جانور شناسان مدت زمان طولانی مهره داران را به دو دسته تک بینی و جفت بینی طبقه بندی کنند. در این رابطه بایستی بیان کرد که تکیه گاه بدنی این جانور به صورت نواری با خاصیت ارتجاعی و بدون بند بوده و به آن نوار مهره ای می گویند. به جهت اینکه در چنین مهره داران نیز در مرحله گذرا این چنین نواری موجود است، برای محققین مهره داران دلیل دیگری برای قبولی این نظریه که نه چشمی ها در ابتدای مراحل تکاملی مهره داران قرار دارند.
می توان چنین تصور کرد که دهان گردان یا همان نه چشمیان از این سیر تکاملی که از نیم میلیارد سال پیش آغاز شده بود جدا شده است. مخالفین این نظریه، نه چشمیان را جزء جانوران دهان گردصفات ابتدایی ندیده، بلکه آنها را جز مهره داران تکامل یافته به حساب می آورند ومعتقدند از آنجائیکه این جانوران دارای زندگی انگلی هستند احتیاجی به اسکلت استخوانی نداشته اند. وجود صفات دوایر و تیغ های غضروفی در اسکلت ماهیان نه چشمی علائم دژنراسیون آنهاست. دانشمندان گذشته نیز نظریه دادن که بر اساس آن« نه چشمیان را به عنوان زالو های برانشی دار شرح و توصیف کرده اند». بعضی از دانشمندان نیز نه چشمیان را در گروه کوسه ها، شیطان دریا یا تاس ماهیان قرار داده اند چون که کوسه ها و تاس ماهیان نیز مانند نه چشمیان دارای اسکلت غضروفی اند. می گویند که نه چشمیان جانوران حد واسط بین مارها و ماهیان اند، اما محققان امروزی توانسته ان که نظریه حدواسط بودن نه چشمیان را با مارها به طور مطمئن و کامل رد کنند، همچنین نه چشمیانی وجود دارند که معروف به نه چشمیان کور هستند و چنین نظریه در مورد آنها داده شده است« نه چشمیان کور تا زمانیکه دیده نشوند تخم دار نمی گردند». نه چشمیان برای تخم ریزی ابتدا به طرف بالای رودخانه ها شروع به مهاجرت می کنند.
زمان شروع این عمل معمولا از اواسط سال است و تا بهار سال بعد به طول می انجامد. هدف از این مهاجرت راه یابی به مناطق سنگی و شنی قسمتهای علیای رود خانه است. محقق و بیولوژیست ماهی به نام (بار) توانسته است بطور تجربی نشان دهد که به هنگام اقامت ماهی در دریا، زمانیکه اندامهای تناسلی اش شروع به رسیدن می کند حساسیت زیاد خود را نسبت به تغییرات غلظت املاح آب دریا به تدریج از دست داده و در نتیجه انگیزه ای می شود که ماهی نه چشمی دریا را ترک کند. از نظر ظاهری این نقصان حساسیت سبب بوجود آمدن تغییرات قابل رویتی در شکل بدن ماهی می شود. در هر دو جنس علی الخصوص در جنس ماده، باله پشتی ضخیم و بزرگتر می شود. در کنار آن قسمت جلویی دومین باله پشتی، به طور مشخص به انتهای اولین باله پشتی نزدیک شده و به هنگام تماس دست در این محل به صورت یک برجستگی ضخیم قابل لمس به نظر می رسد. همزمان قسمت انتهایی باله دمی آماس پیدا می کند و در جنس نر کلواک به صورت یک زائده نوک تیز گنیتال پاپیل تغییر شکل می دهد. طبیعی است این تغییرات از امروز به فردا حاصل نمی شود. چنین حالتی در مورد نحوه و میزان تغذیه این ماهیان به مدت کوتاهی قبل از شروع به مهاجرت نیز صادق است. به نحوی که به تدریج تغییراتی در دندانها مشاهده می شود یعنی دندانهای نوک تیز قلابی شکل جای خود را به دندانهای شاخی مدور می دهند.
همزمان روده شروع به کوچک شدن می کند، تا برای تخم هایی که دائما در حال بزرگ شدن هستند جایی باز کند. نه چشمی ها به هنگام مهاجرت به طرف بالا، هیچ گونه تغذیه نداشته و از ذخایر بدن خویش که در دریا انباشته کرده اند جهت ادامه حیات استفاده می کنند. نه چشمیان به نور حساس بوده و از آن گریزانند. این حالت ترس از نور به محض اینکه به محل تخم ریزی خود در مناطق علیای رودخانه ها رسیدند از بین می رود. آنها شناگران ماهر و پر استقامتی بوده، آبشارها و جریانهای سریع و سدهای کوچک و سایر موانع دیگر نمی تواند جلو حرکت و پیشرویشان را بگیرد. طبق گزارش های محققین علوم طبیعی قرون وسطی این جانور به هنگام مهاجرت به طرف بالا، به سایر ماهیان بزرگتر مهاجر چسبیده و بدین ترتیب به هدف خود می رسد. نه چشمی رودخانه ای معمولا به هنگام مهجرت ماهیان آزاد را که از آب دریا وارد رودخانه ها می شوند همراهی کرده و خود را توسط دهان به بدن ماهیان مزبور می چسباند. هر دو جنس ماده و نر، نه چشمی در محل تخم ریزی خود شروع بعد جابجایی سنگ هایی به وزن ۲ پوند می کنند.
هدف و منظور از انجام این عمل بعد ها نیز غالبا مورد سؤال قرار گرفته است. در حالیکه عده ای معتقدند این جانوران از سنگ ها برای خود آشیانه سنگی درست می کنند، عده ای دیگر عقیده دارند که این عملیات ناگهانی بوده و اصلا هدف از ساختن آشیانه برای خود نیست. به علاوه آنها اظهار می دارند که جریان جفت گیری نه چشمیان معمولا خارج از گودال تخم ریزی انجام می گیرد. نقطه اوج عمل جفت گیری ماهیان نه چشمی هنگامی است که جنس نر محکم از پهلو خود را به قسمت جلویی جنس ماده چسبانده و قسمت انتهایی بدن را در جلوی اولین باله پشتی بدن جنس ماده می پیچاند. لحظه ای بعد در همان حالت پیچیدگی از روی اولین باله پشتی لیز خورده و در بین دوباله پشتی ثابت می شود به علاوه این وضعیت توسط باله دمی ضخیم شده تقویت می گردد. در این حالت کلوآک جنس نر طویل شده و به حفره تناسلی جنس ماده می رسد.
نقطه اوج جفتگیری موقعی حاصل می شودکه تخمها رها گشته و توسط اسپرم جنس نر بارور شوند. طبق ارقام ارائه شده نه چشمی ماده بین ۲۶۰۰۰-۹۰۰۰ تخم رها می کند. قطر تخم نه چشمی رودخانه ای حدود ۱ میلی متر است. شکافتگی به طورکامل و نامساوی توتال اکوال و تمام زرده را شامل می شود، شکافتگی مانند تخم دوزیستان بوده نه مانند تخم ماهیان حقیقی که عمل شکافتگی فقط دریک قطب دیسکوائیدل پارتیل انجام می پذیرد. رشد این جنین حدود ۱۵روز به طول می انجامد. سپس لارو نه چشمی تخم را ترک می کند. والدین تولد نوزاد را هرگز نمی بینند زیرا که آنها به علت مهاجرت پر مشقت و تلاش زیاد و همچنین عمل جفت گیری، دچار کوفتگی شدید شده و به تدریج از بین می روند. در کتب قرون وسطی در این زمینه گزارش شده است که آنها«به علت تلاش بیش از حد، ضعیف گشته سپس می میرند قبل از آنکه تولد نوزادان خود را ببینند.» لارو خارج شده این ماهی به نام کوردر طولی برابر ۳۰۴ میلی متر دارد. بدن آنها شبیه بدن مار ماهی یعنی قسمت قدامی مدور، تنه کمی پهن و ناحیه دم به صورت بند بند است.
نه چشمیان خود را به مسیر جریان آب واگذار می کنند تا به مکانی لجنی در کف نهر یا رودخانه برسند و تا چندین سال خود را مخفی کنند و در آن محل به زندگی ادامه دهند. نحوه فرو رفتن لارو نه چشمی در لجن به سرعت صورت می گیرد به ترتیبی که جانور سر خود را در سطح لجن گذاشته و توسط حرکات ضربه ای شدید دم در آن فرو می رود. در لجن حرکات ماری شکل آنها را به جلو رانده و هنگامی که به مکانی مناسب دست یافتند، ماده لزج لوله ای شکل ترشح کرده که سبب جلوگیری از ورود لجن به منطقه سر و شکاف های برانشی می شود، از دیواره این لوله لزج آب تنفسی و ذرات مواد غذایی ریز موجود در آن به داخل لوله نفوذ می کنند.
حرکات تنفسی در کیسه برانشی کند شده و آب از راه دهان به آرامی وارد و از طریق برانشی ها مورد فیلتر شدن واقع می شود این گونه زندگی سبب رشد بطن لاروهاست ولی بایستی توجه داشت که آنها بدین طریق از عوامل خارجی محفوظ می شوند. این لاروها یا همان فرزندان نه چشمی ها ۳ تا ۵ سال لازم خواهند داشت که به طولی برابر ۱۵ سانتی متر برسند تا بتوانند مواد غذایی کافی برای عمل دگر دیسی را ذخیره کنند مراحل دگر دیسی کوتاه بوده و غالبا بین ۶ تا ۸ هفته کاملا خاتمه می پذیرد. این مرحله در اواخر تابستان و اوایل روزهای پائیز است ابتدا جانور لجن را ترک و در این هنگام چشمان درشت ظاهر شده رنگ پوست نقره ای جلا دار شبیه قزل آلای رنگین کمان است. دهان لارو به صورت دهان مکنده مجهز به دندان در می آید، مری از سقف کیسه برانشی روده ای بوجود آمده و ما بقی به صورت کیسه تنفسی تغییر شکل می یابد. اندام بویایی چندین برابر بزرگتر شده، به قدرت تحرک جانور افزون می شود و سرانجام از این محل به طرف دریا رهسپار می گردد.
در آنجا خود را توسط دهان مکنده به بدن ماهیان چسبانده و به وسیله دندان ها پوست ماهی مورد حمله را پاره و بدین طریق عضلات و اندامهای حفره داخلی دست یافته از آن تغذیه می کند. این قسمت انگلی زندگی جانور ۲ سال به طول می انجامد. برای حفظ و بقا نسل، ماهیان نه چشمی که خوب تغذیه شده که طولی برابر نیم متر دارند جهت تخم ریزی شروع به مهاجرت به آبهای داخلی می کنند بر عکس نه چشمیان رودخانه ای، نه چشمیان نهری دائما در محل تولد خویش باقی می مانند. پس از مرحله دگر دیسی هیچ گونه تغذیه ای نداشته، زیرا که روده در این حالت فاقد فعالیت است. تنها علامت بالغ شدن آنها رشد کامل تخمدان و توانایی استفاده از آن بود که مانند نه جشمی رودخانه ای بالاخره باعث مرگ آنها می شود. به طور کلی بیولوژی و خصوصیات بدنی نه چشمیان به شکلی است که در هیچ یک از سایر ماهیان آبهای شیرین دیده نمی شود. بنابر این این سؤال وجود خواهد داشت که اصولا چرا این جانور در کتب ماهیان آبهای شیرین مطرح می شود؟ جواب آن را بایستی از دیدگاه اقتصادی بررسی کرد. نه چشمی رودخانه ای جز ماهیان اقتصادی به شمار رفته و گوشت آن مورد توجه بسیاری است گرچه سهم آن در میان ماهیان صید شده رودخانه ها از سال ها پیش مرتبا کاهش یافته است، ولی علل آن را می توان در اقدامات و تاسیسات ساختمانی در بستر رودخانه ها و همچنین آلودگی آبها ذکر کرد، زیرا از طرفی باعث جلوگیری از مهاجرت آنها به مناطق تخم ریزی شده و یا سبب مسموم شدن لاروهای موجود در لجن ها می شود. نه چشمیان در اوایل بهار کاملا لذیذ و با ارزش بوده و هر چه بزرگتر باشند بهترند. غذای آن مطبوع و دوست داشتنی است و به علت چربی زیاد با ادویه مصرف می شود. گوشت این ماهی در فرانسه مشهور است.