اكولوژی كیلكای آنچوی (Clupeonella engrauliformis ) و بررسی تغییرات تركیب گونه ای صید تجاری آن

مقدمه:
ماهیان كیلكا از گونه های باارزش و واجد اهمیت شیلاتی در دریای خزر است و قسمت بزرگی از چرخه غذایی دریای خزر را در بر می گیرند، و بعنوان نان در سفره غذایی در یای خزر تجلی میكنند .
دسته های بزرگی از آنها بوسیله ماهیان خاویاری ، سگ آبی ، زالونها ، سوف و آزاد ماهیان خورده می شود . در دریای خزر سه گونه ماهی كیلكا زیست میكند كه از جنس CLUPEONELLA وابسته به خانواده شگ ماهیان CLUPEIDAE می باشند:

1- كیلكای معمولی Clupeonella delicatula
2- كیلكای آنچوی C . engrauliformis
3- كیلكای چشم درشت C.grimmi

ماهی شناسی:
كلید اصلی تشخیص ماهیان این جنس ، وجود فلسهای تغییر شكل یافته لب تیز در زیر شكم از گلو تا مخرج و بلند بودن شعاع آخر باله مخرجی است.
كیلكای آنچوی Clupeonella engrauliformis
بدن كیلكای آنچوی نسبت به گونه های دیگر این جنس كشیده تر و گردتر است . باله پشتی دارای سه شعاع باله سخت و 12 شعاع باله نرم می باشد. باله مخرجی دارای سه شعاع باله سخت و 15 تا 16 شعاع باله نرم است.
خار شكمی رشد و نمو كمی داشته و تعداد آنها 28 عدد می باشد . زائده های كمان برانشی 57 تا 63 عدد بوده و مهره ها ستون فقرات 44 تا 47 عدد است . عر ض بدن كوتاه و نسبتآ استونه ای این ماهی از 19 درصد طول كلی آن تجاوز نمی كند. رنگ بدن در طرفین تیره است . سرعت رشد و نمو آن فوق العاده زیاد است.
طول كلی آن ممكن است به 155 تا 165 میلیمتر هم برسد . میانگین وزن 10 تا 18 گرم و حداكثر وزن اندازه گیری شده 26 گرم بوده است.
زیست شناسی:
كیلكای آنچوی از ماهیان گرما دوست بوده كه در درجه حرارت آب 28 – 5/4 درجه سانتی گراد پراكنش دارد و بومی قسمت میانی و بویژه جنوب دریای خزر است و تقریبآ هیچ وقت به بخش شمالی دریای خزر مهاجرت نمی كند.



كیلكای آنچوی Clupeonella engrauliformis


این گونه در فواصل دور از ساحل زیست می كند و بندرت به ساحل نزدیك میشود و در 2 تا 3 سالگی بالغ می گردد.
كیلكای آنچوی در آبهای باز بدون نزدیكی به ساحل تخمریزی می كند و از خلیج ها ، نواحی كم عمق، جاییكه عمق آب كمتر از 10 متر و شوری آب كمتر از 8 در هزار باشد ، اجتناب می كند و تنها در دسته های خیلی كوچك وارد مناطق كم عمق شمال در یای خزر می شود و بیشتر نواحی كم عمق و شور ناحیه جنوبی را ترجیح می دهد. تراكم بیشتر آن بالای منطقه مركزی و جنوب در یای خزر ، جاییكه چرخشهای عظیم بین عمق 40 متر و 300-200 متر ستون آب ، می باشد.
كیلكای آنچوی از درجه حرارت پایین تر از پنج درجه سانتی گراد پرهیز می كند. بیشترین فعالیت آن در درجه حرارت 19- 8 درجه سانتی گراد است.
پهناور بودن وسعت منطقه زیستی كیلكای آنچوی ، می تواند براحتی جوابگوی تغذیه اش در دوره فعال مصرف غذایی باشد.
در فصل زمستان كیلكای آنچوی در منطقه جنوب و مركز دریای خزر پراكنده است و در فروردین تا آخر خرداد گروههای زیادی ، از جنوب در یای خزر به سمت شمال مهاجرت میكنند ، و دسته های كمتر در قسمت جنوب در یای خزر باقی می مانند .
كیلكای آنچوی در فصول مختلف سال با بیش از 50 در صد تغذیه از راسته Copepoda بعنوان غذای اصلی از آن تغذیه می كند. از این راسته جنس Eurytemora با نقش بیش از 50 در صد وزنی در تغذیه كیلكای آنچوی نسبت به سایر جنس های این راسته ، در فصول مختلف سال بعنوان غذای اصلی آن تلقی می گردد.
تخمریزی كیلكای آنچوی مدت زمان بیشتری نسبت به سایر گونه ها طول می كشد و بیشترین شدت آن در فصل پاییز ، جاییكه درجه حرارت آب 24- 13 درجه سانتی گراد و شوری آن 13 – 8 در هزار می باشد.



پراكنش كیلكای آنچوی دریای خزر - كیلوگرم در 10 دقیقه فعالیت


در این فصل نرها معمولآ از نظر تعداد نسبت به ماده ها بیشترند اما از نظر جثه ، ماده ها بزرگترند در این زمان نر ها معمولآ در اعماق 20 – 10 متری مانده ، در صورتیكه ماده ها 25 – 20 متری بسر می برند. ظاهرآ نر ها مدت طولانی تری در محل بسر می برند ، در صورتیكه ماده ها بلافاصله پس از تخم ریزی ، محل را ترك می كنند .
هم آوری تخم آن بطور میانگین 39000 عدد است .در زمان تغذیه فعال ، جمعیت ماده ها بیشتر از نرها است. دوره رشد و نمو جنینی ، پس از بارور شدن تخم ، در دمای 5/17 در جه سانتی گراد در مدت زمان 30 تا 34 ساعت بطول می انجامد و دوران زندگی لاروی و نوزادی آنها 8 – 6 ماه بطول می انجامد.
كیلكای آنچوی در طول تابستان معمولا به زیر لایه گرم آب پناه می برد و گاهی ممكن است در لایه ترموكلاین آب باقی بماند.
بر خلاف گونه كیلكای معمولی این ماهی در طول زمستان نیز به تغذیه خود ادامه می دهد و در اعماق 75 – 40 متر و در دمای 9 – 5/8 در جه سانتی گراد و تا دمای 5/13 در جه سانتی گراد یافت می شود. تكامل لارو كیلكای آنچوی در فصل پاییز تا زمستان در درجه حرارت كم آب صورت می گیرد كه احتمالآ این شاخص عامل افزایش تعداد ستون مهرهای آن (47 – 44 ) نسبت به كیلكای معمولی (44 – 41 ) است .
تغییر شكل در دوره لاروی بسیار آهسته تر از كیلكای معمولی است و وقتی كه طول آن به 41 میلی متر رسید ، فلس ها ظا هر می شوند.
تخمریزی كیلكای آنچوی در اعماق مختلف ستون آب بین 50 تا 200 متر اتفاق می افتد ، در نتیجه قسمت اعظم تخم ها و لارو ها در معرض جریانها ی چرخشی دریای خزر در عمق یاد شده ، قرار می گیرند.



جدول1 : آمار كل شناور های صیادی كیلكا از سال 1374 - 1384 (فروند) * از سال 1382 تعدادی از شناور ها تعدیل شده اند


لارو پلاژیك در امتداد جریانهای چرخشی حمل شده و باعث طولانی تر شدن مسیر مهاجرت می گردد، بنابراین تراكم كیلكای آنچوی در منطقه جریانهای چرخشی ، جاییكه تولیدات بیولوژیك فراوان است، افزایش می یابد.
مسن ترین كلاسه سنی كه از این جنس تا كنون گزارش گردیده در رده سنی هفت سال بوده است.
كیلكای آنچوی نقش عمدهای در تآ مین غذای انواع گونه های ماهیان گوشت خوار در در یای خزر بازی میكند.
تحقیقات یكساله بیومتریك و ارزیابی ذخایر كیلكا در آبهای ایران كه در نوار ساحلی و عمق 40 الی 80 متری در سال 1370 صورت گرفت ، نشان داد كه 8/91 در صد ذخایر كیلكا از گونه آنچوی است كه 95/69در صد آن در گروه سنی +2 و +3 قرار داشتند و همچنین وزن متوسط كیلكای آنچوی 61/5 گرم و طول متوسط آن 5/87 میلیمتر و در صد ماده 85/57 و در صد نر 15/42 است.
مطالعه دیگری تحت عنوان ، بررسی پروژه ارزیابی ذخایر كیلكا ماهیان و مونیتورینگ مناطق صید تجاری در سال 76 – 1375 ، كیلكای آنچوی 87 درصد تركیب صید را به خود اختصاص داد و جنس نر این ماهی در صید غالب 87/53 در صد از كل صید را تشكیل داد.
قسمت عمده كیلكای آنچوی در فصل پاییز تا اوایل زمستان تخمریزی كرده و در آبان ماه حداكثر فراوانی در تخمریزی را دارند.بر اساس مطالعات فوق بیوماس كیلكای آنچوی در میانگین چهار فصل 212 هزار تن بر آورد گردید كه از این مقدار 6/62 هزار تن زیر منطقه ساحلی (200 – 20 متر ) و 7/149 هزار تن در زیر منطقه عمیق ( بیشتر از 200 متر) وجود دارد .
تغییرات تركیب گونه ای:
شیلات ایران با در نظر گرفتن ارزیابی حاصله ، به توسعه ناوگان صیادی شناورهای كیلكا گیر در استانهای شمالی برآمده بطوریكه از 94 فروند در سال 1376 به 199 فروند در سال 1381 توسعه یافت. با روند افزایش ناوگان صیادی میزان كل صیددر سال 1376 از 60 هزار تن به میزان 95 هزار تن افزایش حاصل شد.



جدول2: آمار صید كیلكا از سال 1376 لغایت 1384(تن)


جدول1 : آمار كل شناور های صیادی كیلكا از سال 1374 - 1384
* از سال 1382 تعدادی از شناور ها تعدیل شده اند(شكل بالا)
متآسفانه روند صید ماهیان كیلكا در چند سال اخیر با ورود و شكوفایی شانه دار Menmiopsis Leidys دستخوش تغییرات شده است . روندكلی آْمار صید گونه های ماهیان كیلكا بشرح جدول زیر میباشد:
جدول2: آمار صید كیلكا از سال 1376 لغایت 1384(شكل مقابل)
بر اساس گزارشات آماری شیلات ایران ، روند تغییرات تركیب گونه ای كیلكای آنچوی نیز با حضور شانه دار تغییر یافته و از 21 در تركیب صید در سال 1383 به میزان 31 در صد تر كیب جمعیت از كل صید را در سال 1384 به خود اختصاص داده است .


منابع:
1- قربانی ، ه . 1375. بررسی رژیم غذایی كیلكا در سواحل جنوبی دریای خزر . پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده علوم و فنون دریایی – واحد شمال تهران
2 – پور غلام ، ر .1377. پروژه ارزیابی ذخایر كیلكا ماهیان و مونیتورینگ مناطق صید آنها در سال 76-1375. موسسه تحقیفات شیلات ایران
3- رضوی صیاد ، ب. 1370. پراكنش و وفور كیلكای در یای خزر. موسسه تحقیفات شیلات ایران
4 – Prikhodko, B.I. 1981 . Ecological features of the caspian Kilka. KASPNIRKH Astrakhan.