رعايت نكات بهداشتي در ماهيان مولد

________________________________________

رعایت نکات بهداشتی درماهیان مولد

مقدمه

ماهیان مولد؛سازنده نسل بعدی برای پرورش یا بازسازی ذخایر آبزیان می باشد ؛ بنابر این اگرمولدی از لحاظ بهداشتی سالم نباشند نسل به وجود آمده از آنها نیز دچار مشگل خواهد بود . از طرفی باتوجه به هزینه های گزافی که صرف مولد سازی می شود ؛ برای نگهداری از مولدین باید تدابیر لازم در نظر گرفته شود تا از هر گونه آسیب واسترس که در نهایت منجربه مرگ با ازدست رفتن آنها می شود؛ جلوگیری شود .

به همین منظور در کلیه پروژه های تکثیر و پرورش ماهی یا سایر آبزیان باید به بحث بهداشت مولدین توجه خاصی مبذول داشت .

بهداشت مولدین به دو بخش کلی تقسیم می شود ؛پیشگیری و درمان .در بخش پیشگیری در مورد اموری بحث می شود که ممکن است باعث ایجاد شوک واسترس در ماهیا ن و یا ایجاد بیماری ودر نهایت آسیب به آنهاشود و در بحث درمان راههای جبران خسارت ناشی از استرس و بیماری بر روی ماهی و بهبود شرایط نا مناسب

بررسی .اولین فرایندی که معمولا برای تکثیر ماهیان مولد طی می شود صید آنهاست .

بعضی از ماهیان مولد ازمحیط های طبیعی برای تکثیر صید می شوند مثل تاسماهیان ؛ آزاد ماهیان ؛کلمه وماهی سفید و گاهی نیز ازذخیره مولدین سالهای قبل در استخرهای نگهداری مولدین ؛صید می شوند مثل ماهی قزل آلای رنگین کمان وبیشتر گونه های کپور ماهیان پرورشی .

در هنگام صید ماهیان مولد از محیط طبیعی ؛ مهمترین مسئله استفاده از وسیله صید مناسبی است که حداقل آسیب را به ماهیا ن مولد وارد کند

به طور مثال در مورد ماهی آزاد دریای خزر درکشور ما معمولا از شیل یا کلهام که صدمه کمتری به ماهی می زند استفاده می شود ؛ در مورد تاسماهیان صید مولد به وسیله تور گوشگیر انجام می شود که ماهی در آن به شد ت تقلا می کند و به تخمک های آن اسیب وارد شده و باعث ایجاد استرس در ماهی می شود که در اینجا نیز بهتر است از تورهای با چشمه مناسب یا در صورت امکان از کلهام استفاده گردد .

مرحله بعد از صید مولد ین چه از محیط طبیعی و چه از استخرهای پرورش ؛ انتقال آنها به محل تکثیر است که در اینجا دو حالت برای انتقا ل وجود دارد ؛ در مواقعی که فاصله زیادی بین استخر مولدین و محل تکثیر وجود ندارد ؛ متوان از کیف های مخصوص برزنتی (که حداقل آسیب را به ماهی می رساند ) یا از وسایلی مثل تشت و چانهای برزنتی استفاده کرد .

در مکانهایی که امکانات خاصی وجود دارد می توان از راههای دیگری هم استفاده نمود به عنوان مثا ل در مرکز تکثیر آزاد ماهیان کلاردشت کانا لهای مخصوصی وجود دارد که ماهی بطور مستقیم به طرف محل تکثیر هدایت می شود . هنگامی که فاصله ها طولانی است باید ازتانکرهای مخصوص استفاده شود ؛ ساده ترین آنها چان های برزنتی می باشد که در پشت وانت نصب می شود که مجهز به کپسول اکسیژن می باشد . در اینجاه باید هوادهی به صورت کامل ودقیق صورت گیرد واز هر گونه ایجاد استرس به ماهی پیشگیری شود وبهتر است آب تا نکر از همان منبع آبی که مولد از ان صید می گردد پر شود تا از ایجاد شوک حرارتی به ماهی جلوگیری به عمل آید درغیر این صورت باید عملیات همدمای با دقت صورت گیرد گاهی اوقات برای انتقال مولدین در فواصل طولانی از مقدار کمی ماده بیهوشی درتا نکراستفاده می شود تا فعا لیت های متا بولیکی ماهی به حداقل کاهش یابد . یکی از آرام بخشهای متداول برای آرام کردن ماهیها ؛ دی کسید کربن است .

غلظت بالای این گاز می تواند برای ماهی ها زیان آوروحتی کشنده باشد ؛ با این حال غلظت کم آن اثر بیهوشی به همراه دارد .برای آرام کردن ماهی ها می توان آنها رابه مدت 5 دقیقه در معرض ppm 500 اسید کربنیک (دی اکسید کربن حل شده درآب ) یا ppm 650-بی کربنات سدیم قرار داد. غلظت اسیدکربنیک/ بیکربنات سدیم و مدت زمان استفاده از انها به گونه و مرحله بلوغ ماهی مورد نظر بستگی دارد. به دلیل رعایت ملاحظه سلامتی و ایمنیبه گونه و مرحله بلوغ ماهی مورد نظر بستگی دارد.

به دلیل رعایت ملاحظه سلامتی و ایمنیبه گونه و مرحله بلوغ ماهی مورد نظر بستگی دارد. به دلیل رعایت ملاحظه سلامتی و ایمنی ؛ مواد بیهوشی شیمیایی باید با دقت زیاد مورد استفاده قرار گیرند. بعضی از این مواد برای انسان خطر ناک بوده وبه هنگام استفاده ازآنها ؛ دستورالعمل مصرف کننده باید به دقت رعایت شود. 150 پس از رسیدن ماهیان به مرکزتکثیر و قبل از رها سازی آنها در استخرهای نگهداری باید کار همدمایی به دقت صورت گیرد.

جدا سازی نر و ماده در هفته های آخر نزدیک به تولید مثل از اهمیت ویژه ای برخوردار است درغیراینصورت ممکن است مولدین به طور طبیعی دراستخرها تخمریزی نما یند وازطرف دیگر درهفته های آخر گاهی برخورد های فیزیکی شدید بین مولد ین نر درخصوص جنس ماده ؛ صورت می گیرد که ممکن است منجر به آسیب شدید وزخمی شدن بدن مولدین گردد . همچنین جداسازی مولدین نر وماده از ابتدا کمک می کند تا در هنگام کار؛ شناسایی مولد نر و ماده سر یعتر صورت گیرد و نیازی به آزمایش مجدد تعیین جنسیت نباشد .

قبل از عملیات تکثیر باید ماهی مولد توسط کارشناسان بهداشتی کنترل شود تا مشکلی از لحاظ بیماری و آلودگی به انگل وجود نداشته باشد . برای این کار بهتر است از آبشش ها ؛ باله ها و سطح پوست مولد ؛ لام مرطوب تهیه و هر گونه آلودگی انگلی زیر میکرسکوب بررسی شود .

نکته مهم ؛بحث انتقال برخی از بیماریها از ماهی مولد به نسل بعدی یا اصطلا حا انتقال عمو دی بیماری است

انتقال عمودی بیماری بیماری ویروسی IPN یا نکروزعفونی لوزالمعده که عامل آن BIRNAVIRYS است و بیماری باکتریایی کلیه BKD که عامل آنSALMONINARUM RENIBACTERIUM است ؛در ماهیان قزل آلاثابت شده است ودر مورد انتقال عمودی ویروس IHN وVHS بین دانشمندان اتفاق نظر وجود ندارد .بهر حال در مورد بیماریهای که انتقال عمودی دارند باید به شدت مراقب بود که مولدین به این بیماری ها آلودگی نداشته با شند به خصوص در مورد ماهیان مولدی که از جاهای دیگر خریداری یا آورده می شوند .

باید باید یک دوره قرنطینه رعایت شود . بهتراست مولدین قبل از تکثیر ضد عفونی شوند ؛ اینکار در مورد ماهیانی که تزریق هیپوفیز به آنها صورت می گیرد وبه ویژه قبل از تکثیر ؛ ضروری می باشد .

بدن ماهیان مولد قبل از تکثیر باید با حوله ای تمیزخشک شود تا آب سطح بدن ماهی به داخل تشت تکثیرنریزد ؛ اینکار از دو بعد دارای اهمیت است .

1- آبی که از بدن ماهی می چکد باعث تحریک تخمک واسپرم وکاهش در صد لقاح می شود .

2- ممکن است این آب دارای آلودگی باشد که بعدا با تخم ها وارد انکوباتورها شود . پس از تکثیر مولدین ؛ بدن آنها به مدت چند ثانیه داخل محلول آب نمک رقیق فرو برده می شود تا ضد عفونی گردد

که البته این عمل برای همه باکتری ها و انگل ها مو ثر نمی باشد . در ضمن پس از عملیات ؛جهت جلوگیری از عفونت های داخلی می توان از داروهای آنتی بیوتیک به روش تزریق مستقیم دارو به داخل بدن مولد یا به صورت خوراکی استفاده نمود که تمام این اعمال به منظور پیشگیری می باشد . تمام مراحل نقل و انتقال و دستکا ری مولدین به هنگام تکثیر باید به دقت و با ملایمت صورت گیرد تا حداقل استرس به ماهی وارد شود .

در هنگام تخمک کشی و اسپرم گیری باید توجه نمود که فشارزیادی به بدن ماهی مولد وارد نشود زیرا علاوه بر آسیب رسا ندن به تخمک ها واز بین بردن آنهاوموجب صدمه غیر قابل جبران به ماهی و گاهی مرگ آن می شود .

در زمان تزریق هیپوفیز یا تخمک کشی یا اسپرم گیری ویا هر گونه دستکاری مولد ین باید آنها را بیهوش نمود . در تاسماهیان بیهوشی به وسیله ضربه محکم چکش مخصوص به سر ماهی انجام مشود و پس ازتکثیر نیز ماهی می میرد . در سایر ماهیان بیهوشی به وسیله مواد بیهوش کننده مختلف مثل MS222 ؛ کینا لدین ؛ فنوکسی اتا نول ؛ بنزوکا ئین ؛کلروبوتا نول ؛هیدروکسی کینالدین ؛ متومودات ؛ متیل پنتینول ؛ آمیل الکل چهار ظرفیتی ؛ اورتان و غیره انجام می شود و از جمله بهترین مواد بیهوش کننده که به تازگی بسیار متداول شده عصاره گل میخک است که اثرات سمی مواد بیهوش کننده شیمیای را ندارد و به علاوه نسبت به آنها ارزانتر می باشد .

مواد شیمیایی بیهوش کننده علاوه بر اثرات سمی که ممکن است برای ما هیان و کارگران داشته باشد ؛می توان قدرت تحرک اسپرم و کیفیت تخم را کاهش دهد .

علاوه بر این باید توجه داشت که قبل از مصرف هر گونه ماده بیهوشی باید آن را روی تعدادی ماهی آزمایش کرد چرا که اندازه ماهی ,PH؛ سختی و دمای آب بر روی کارآی موارد بیهوشی کننده موثر است . بیهوش نمودن ماهی علاوه بر آنکه عملیات تکثیر را برای کارگران تسهیل می کند ؛باعث می شود که استرس کمتری به ماهیان در هنگام دستکاری وارد شود .

در مورد تزریق هیپوفیز جهت القای تخم دهی در کپور ماهیان و تاسماهیان باید میزان کمتر آن ممکن است باعث عدم تحریک کامل و مقدار زیاد آن در مواردی باعث عقیمی و یا حتی مرگ ماهی مولد شود .

ماهیان دهنده هیپوفیز باید بالغ و تخمریز ی نکرده باشند و ترجیحا از همان گونه ای باشند که قرار است تکثیر شود .زمان تزریق هم بسیار مهم است و اکر زودتر از موقع صورت گیرد ؛کیفیت تخم ها و قدرت

بقای آنها کاهش می یابد .

بسیاری از این بیماریها علاوه بر ماهیان مولد؛ممکن است باعث آلودگی سایر گروه های ماهیان هم بشود و در ماقع خاص مولدین نیست ؛مثل بسیاری از بیماریها ی انگلی ؛ویروسی ؛باکتریای و محیطی که اقدامات مشترک پیشگیری و درمان برای آن ها باید صورت پزیرد .

خطر ناکترین بیماری انگلی که ممکن است مولدین را گرفتار کند ؛بیماری لکه سفید است که برای درمان از حمام یک ساعته فرمالین 37درصد در دو مرحله با فاصله زمانی 4روز استفاده می شود .

از جمله بیماری هایی که مخصوص مولدین است بیماری ویروسی UDN است که نکروز قرحه ای آزاد ماهیان وحشی مولد می باشد .

همچنین انگل مرجانی پلی پودیوم ؛خاص تخمدان مولد ین تاسماهیان است که باغث گریسی شدن تخمک ها و از بین رفتن آنها می شود .

از دیکر مباحثی که در خصوص بهداشت ماهیان مولد مهم است بحث تغذیه مولدین می باشد .

غذا مهمترین عامل موثر بر روی کیفیت اسپرم و تخمک ماهیان م باشد .

کیفیت و کمیت غذای ماهیان مولد تاثیر زیادی روی هماوری ؛رسیدگی جنسی ؛اندازه؛کیفیت تخم و اسپرم آن ها دارد و در جیره غذایی مولدین باید به وجود اسید های آمینه ضروری ؛ اسید های چرب غیر اشباع ؛ویتامین هایE وC ؛ کارو تنوئید هایی مثل آستا زانتین و نیز فسفولیپیدهاتوجه نمود .

دریک آزمایش روی جیره غذایی مولدین قزل آلای رنگین کمان مشخص شد که اضافه کردن اسید لینولئیک به جیره هایی که اسید های چرب ضروری آن ها کم بود باعث افزایش درصد لقاح ؛ درصد تخم های چشم زده و میزان کل تخمه گشایی می شود .

دراین رابطه اهمیت اسید لینولئیک بیشنر از اسید لینولنیک است . باید توجه نمود که اگرماهیان مولد در استخر ها با غذای دستی تغذیه شوند ؛میزان غذا دهی از 1تا 2ماه قبل از تخمریزی کاهش داده شود و قبل از رسیدن به مرحله تخمریزی یا تخمکشی تغذیه دستی کاملا قطع گردد .

در مورد ماهیانی که از غذای طبیعی استخرها استفاده می کنند نیز باید از با رور سازی استخر ها چند هفته قبل از شروع تکثیر خودداری نمود تا میزان غذای طبیعی در استخر کاهش یابد ؛از جمله ترکیباتی که در جیره های غذا یی به مقدار نسبتا زیادی اسستفاده می شود چربیها و هیدرات های کربن هستند که از اجزای اصلی رژیم غذایی ماهیان پرواری می باشند .

در تغذیه مولدین باید توجه نمود که استفاده بیش از حد از این دو می تواند باعث کاهش کیفیت تخمک و اسپرم شود و دور بافت تخمدان و بیضه رالایه ضخیمی از چربی بچوشاند .

تراکم نگهداری ماهیان مولد از دیگر مباحث مهم در بهداشت مولدین می باشد . تراکم علاوه بر آنکه باعث تحمیل استرس به ماهیان می شود می تواند سبب انتقال سریعتر بیماری بین آنها شود و دسترسی ماهیان را به مواد غذایی مورد نیاز کاهش دهد . همچنین تراکم می تواند باعث تجمع مواد زائد دفعی و کاهش دسترسی ماهی به اکسیژن شود . عوامل فیزیکوشیمیایی آب استخر نگهداری مولدین نیز از جمله مسائلی است که در مبحث بهداشتی مولدین باید بررسی شود .

نوسان شدید درجه حرارت آب می تواند باعث وارد شدن استرس به ماهی مولد و خراب شدن تخمک یا اسپرم آن شود و یا در مواقعی باعث تخمریزی زود رس یا دیررس ماهی شود . برای رسیدگی جنسی مولدین کپور ماهی دمای بالای 17درجه سانتی گراد به خصوص 21 تا 25 درجه سانتی گراد توصیه می شود و برای مولدین قزل آلا ی رنگین کمان نیز دمای 5/13تا 5/15 درجه سانتی گراد ضروری است . سرعت مجاز آب در کانال های مستطیلی نگهداری مولدین 5/2تا 6/1سانتی متر در ثانیه می باشد . سرعت کمتر ؛ سبب تجمع مواد زاید و سرعت بیشتر باعث افزایش متابولیسم و مصرف انرژی بیشتر در ماهی میشود .میزان تعویض آب در حوضچه های نگهداری مولدین قزل الا 16تا 20بار در روز می باشد .

منابع:

جابجایی ماهی زنده دکترسوباسینگ ، ترجمه مسعود حق بین

مدیریت بهداشتی ماهیان مولد ، سید علی جوهری