وجه تسميه جاجرم و پيشينه‏ي تاريخي

وجه تسميه جاجرم

«جاجرم ولايتي است از خراسان. قصبه‏اي است معمور و آباد و قلعه‏ي بزرگ دارد که در وسط واقع است و اطرافش بساتين و مزارع دارد و چهارصد خانوار در آن ساکن‏اند و در اصل «جاگرم» و ميانه‏ي نشابور و جوين وجرجان واقع شده...»(2)

پيشينه‏ي تاريخي

«در سال 1369 ضمن بررسي اطراف جاجرم در مجاورت تپه‏اي به نام «تپه‏ي پهلوان» تعداد فراواني تيغه و ابزار سنگي مشاهده شد که با توجه به کيفيت ساخت و پرداخت آنها مي‏توان گفت بازمانده از اجتماعات دوران ميان سنگي مي‏باشند.»(3) با استناد به گزارش هيأت بررسي و شناسايي آثار باستاني خراسان، قديمي‏ترين سفال‏هاي به دست آمده از تپه‏هاي باستاني اين شهر (تپه‏ي کلاته حسن) متعلق به هزاره‏ي چهارم قبل از ميلاد است. در طول هزاره‏ي اول قبل از ميلاد، اقوامي در منطقه ساکن بوده‏اند که مشخصه‏ي آنان استفاده از سفال خاکستري است آثار باقيمانده از حضور آنان را مي‏توان در اتلال دوشگلي(Doshagly) و رباط عشق جستجو نمود.(4) مطالعه‏ي شواهد تاريخي و باستان شناسي نشان مي‏دهد که «گذشته از سوابق درخشان تاريخي جاجرم از پيش از اسلام، در دوران تاريخي نيز شديدا مورد توجه بوده و وجود مقابر و مساجد از قرن پنجم و هفتم هجري و تپه‏هاي عظيم اسلامي اين مطلب را تأييد مي‏کند(5) در کتاب حبيب السير بارها از جاجرم در کنار شهرهاي مهمي چون قزوين، ري اصفهان، دامغان، جاجرم، جرجان و مشهد نام برده شده است. که نشانگر اهميت اين شهر است. طبق نوشته‏هاي خواندمير، پادشاهان ايلخاني بارها در لشکرکشي‏هايي که به منظور سرکوب شورشيان انجام مي‏دادند، در اين شهر اقامت و يا از آن عبور کرده‏اند(6) کلنل چارلز ادواردييت، که در دوران قاجار از جاجرم بازديد کرده است.، در سفرنامه‏ي خويش از سکه‏ي مکشوفه‏اي داراي تاريخ 739 ه‏ق ياد کرده که در ضربخانه‏ي جاجرم ضرب شده بود. از آن جا که اين شهر. «...در مسير جاده‏ي ابريشم بين دو ايستگاه نيشابور و دامفان قرار داشته...»(7) همواره به آن توجه مي‏شده است. راه ديگري نيز که استرآباد (گرگان قديم) مي‏گذشت شهرهاي حاشيه‏ي جنوبي درياي خزر را از طريق جاجرم به خراسان متصل مي‏ساخت. چنان که به فرمان امير عليشير نوايي، وزير با تدبير تيموريان، سه کاروانسراي مهم عشق، قلي (Qelly) و قره‏بيل (Qarabill)در مسير همين راه در منطقه‏ي جاجرم ساخته شد(8) «کلاويخو» سفير دربار اسپانيا، در مسير سفر خويش به دربار تيموريان از اين شهر عبور کرده، قلعه‏ي واقع دراين شهر را توصيف کرده است.(9) در جاجرم علاوه بر تات‏ها، که قديمي‏ترين ساکنان اين ديراند، ترکان گرايلي، طوايف عرب، ازبک‏ها و بخارايي‏ها سکني گزيده‏اند. اين اختلاط نژادي، بي‏شک، ناشي از موقعيت جغرافيايي خاص آن بوده است. ترگان گرايلي شامل دو طايفه‏ي مهم رمضانلو و مقصودلو هستند. گروه اول در دوران نادرشاه و گروه دوم در زمان محمد شاه قاجار از منطقه‏ي کالپوش به اين ناحيه آمده‏اند.(10) «در حال حاضر از اين مردم فقط خانوارهايي معدود مانده که آنها نيز ترکي را از ياد برده و فارسي تکلم مي‏کنند»(11). «اين ناحيه براي ساليان متمادي تحت سرپرستي حاکم بحنورد اداره مي‏شد. اما قبل ازآن، گاهي از توابع استرآباد، بسطام يا نردين محسوب مي‏شده است»(12) و از دوران حيدرقلي خان سهام الدوله (از ايلخانان بجنورد در دوران قاجاريه) جزء قلمرو حکومت بجنورد شده است. جاجرم در طول تاريخ خويش بارها، به دليل هجوم طوايف ازبک و ترکمن، آسيب فراوان ديده است. در مرکز شهر جاجرم قلعه‏اي موسوم به «نارين قلعه» وجود دارد که تا اواخر دوران قاجار از آن استفاده مي‏شده است. سياحاني که در قرون اخير از جاجرم عبور کرده‏اند.، هر يک، اين قلعه را توصيف کرده‏اند. اين امر از ثباتي هميشگي در اين قلعه حکايت دارد. بي شک ساکنان جاجرم در اين دوره‏ها به دنبال آرامش و امنيتي بوده‏اند که جز در پناه ديوارهاي بلند اين قلعه فراهم نمي‏آمده است.(13) خاور بي‏بي شادلو (خواهر يارمحمدخان سهام‏الدوله، حکمران بجنورد معاصر با ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه قاجار) در سفرنامه‏ي خويش شرحي از اين قلعه آورده است.(14) در اين نوشته چهار بنا از بناهاي مذهبي و تاريخي جاجرم را معرفي مي‏کنيم.

«اندیشیدن به پایان هر چیز شیرینی حضورش را تلخ می کند... بگذار پایان تو را غافلگیر کند درست مانند آغاز»