پرسش و پاسخ در قلمرو ادیان

پرسش :

آيا صابئين به چندين فرقه تقسيم مي شوند اگر اين گونه است فرقه هاي آنها را معرفي كنيد؟

پاسخ :

معمولاً هر ديني، داراي فرقه هاي متعددي هست و آئين صابئي هم از اين امر مستثناء نشده است. منتها وجود فرقه ها در دين صابئي را از دو جهت مي توان نگريست اول يكي به لحاظ وجود عقايد مختلف، پيروان اين آئين كه باعث ايجاد فرقه هاي مختلف شده است و ديگري از حيث تفاوت مكاني يا احكامي است كه باعث شده صابيان را به نام هاي مختلف، معروف كند هر چند در صورت دوم، تفاوت اعتقادي خيلي جزئي مي باشد. آثار فرقه هايي كه بر اثر اختلاف عقايد بوجود آمده اند به شرح ذيل ذكر مي گردد:
1. فرقه «اصحاب روحانيت»: اينها مي گويند: براي جهان، صانعي است حكيم و مدبر و چون نمي توانيم به جلال او راه يابيم ناچار بايد به وسيلة مقربان درگاه او كه روحانيان پاك مي باشند، نزد او راه يابيم كه اين روحانيان از هر نوع مادة جسماني منزه هستند و از كردار انساني دور و به ذات خدايي نزديك. به روحانيت نيز بايستي به وسايل و افعالي چون فايق آمدن به شهوات نفساني و تهذيب اخلاق و روزه داشتن، نماز، اوراد، و دعا نزديكي جست و با نزديكي به آنان به شناخت و درك حضرت الهي، فايض آمد و از جمله روحانيان هفت روحاني را در هفت سياره، مدبر دانند و گويند اين هفت سياره، مانند اجساد و هفت روحاني به منزلة ارواح مي باشند و در آن هيكل تدبر و تصرف كنند و از تصرف و تدبر ايشان سيارات هفت گانه در افلاك خود مدام دور زنند.[1]
2. فرقه «اصحاب هيكل»: اينها قائل هستند كه چون روحانيون وجود رابط بين افراد عادي با خداوند مي باشند، نياز بود تا دست به دامن هياكل يعني سيارات هفت گانه زنند و حاجات خود را از ستارگان طلبند. در واقع، اين گروه از آنجا پيدا شد كه چون روحانيات، وجود واسطه را ضروري ديدند لازم دانستند كه اين واسطه بايد به گونه اي باشد كه ما او را مشاهده كنيم و شفيعان خود را با چشم خود ببينيم و نزدشان تضرع و زاري كنيم تا به وساطت و شفاعت ما از حضرات روحانيان اقدام كنند و روحانيان ما را به درگاه كبريايي، نزديك گردانند.[2]
3. «اصحاب اشخاص»: اينها معتقدند كه چون ستارگان هفت گانه طلوع و غروب دارند و در روز ديده نمي شوند، بايد نيابت داشته باشند، نايب آنها مجسمه هاي هفت گانه است كه به آنها متوسل مي شدند. اين فرقه اگر چه عقايد آن دو دسته ديگر را مي پذيرند، اما بر آن بودند كه هياكل و سيارات سبعه در همة‌ مواقع، قابل رويت نيستند، چون مهر در روز درخشان است و شب غروب مي كند ماه، روز ناپيدا و شب نمايان است و ما در همة‌ حالات به آنها تقرب نتوانيم كرد. پس بايد صورتي از آنها در پيش چشم، داشته باشيم و بدان صورت به هياكل تقرب جوئيم.[3]
4. «حراني»: در مورد اين فرقه چندين قول وجود دارد كه به دو مورد از آنها اشاره مي شود: بعضي ها معتقدند كه صابيان حراني بقاياي مذهب يونان و روم هستند كه در شهر حران، كنار رود فرات در مقابل آئين عيسوي مقاومت كردند و تا دورة‌ اسلام باقي ماندند. وقتي از طرف مامون، خليفة عباسي به آنها تكليف شد به يكي از اديان اهل كتاب بپيوندند كلمة «صابيان» را برگزيدند و خود را با صابيان مذكور در قرآن منطبق شمردند.[4]
شهرستاني مي گويد: حرانيون از كساني بودند كه در شهرستان حران، جاي داشتند و آن فرقه بر آنچه سه فرقه ديگر گفته اند، پيروي كرده اند و نيز مزيدي آورده و گويند: صانع جهان به لحاظ ذات معبود، واحد است ولي به لحاظ اشخاص متكثر، يعني دو صفت واحد و كثرت كه ضد يكديگرند متصف است. اما واحد است در ذات و اول و اصل و ازل. اما كثير است به لحاظ «اشخاص» كه در چشم ظاهر، بسيار مي شود. و يكي ديگر از اعتقادات صابيان حراني اين است كه قيامتي كه انبياء وعده داده اند در همين دنياست و غير از اين سراسراي ديگري نيست و زنده كردن مردگان و برانگيختن آنان، قابل تصور نيست.[5]
اما ديگر صابيان كه بر اثر تفاوت مكاني و احكامي به نام هاي ديگري، معروف شده اند از نظر عقيدتي، تفاوت چنداني با هم ندارند و عبارتند از: «سمينه» كه مي گويند اينها همان صابيان چين هستند كه به مذهب «بوداست» مي باشند و فرقه هاي ديگري چون مغتسله، كيماري و بطايحي و مندايي كه يا از فرقه هاي صابئي هستند يا يكي از اسم هاي متعددي است كه بر صابيان اطلاق مي شود.
در نهايت بايد گفت: آيين صابئييان آييني منزوي و فراموش شده است و آنچه گفته شد، همگي نقل قول هايي بود كه در مورد آنها شده بود و نمي توان گفت همة آنها صحيح است و به دليل كمبود منابع پيدا كردن صحيح از سقيم دشوار مي نمايد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. درسهايي از تاريخ اسلام، احمد غروي.
2. شناخت صبي ها، چهاردهي، نورالدين.
3. نگاهي به تاريخ خوزستان، زمان رشيديان.
4. يادگار جاويد، تقوي قزويني، محمد مهدي.
[1] . مبلغي آباداني، عبدالله، تاريخ اديان و مذاهب جهان از 35 هزار سال قبل از اسلام، ناشر حر، 1376 ش، تهران ص 835، و الهامي داود، تحقيقي دربارة صابئان، ناشر مكتب الاسلام، 1378 ش، قم، ص 113 ـ 114.
[2] . الهامي، داوود، تحقيقي دربارة صابئان، ص 115، و شهرستاني، محمد بن عبدالكريم توضيح الملل، تهران، ناشر اقبال، 1361 ش، ج 2، ص 82 ـ 8،.
[3] . همان، ص 116 و مبلغي آباداني، عبدالله، تاريخ اديان و مذاهب جهان از 35 هزار سال قبل از اسلام، ص 835،
[4] . رضايي، عبدالعظيم، اصل و نسب دينهاي ايران باستان، تهران، ناشر موج، 1373 ش، ص 463،
[5] . الهامي، داود، تحقيقي دربارة صابئان، ص 128، ملبغي آباداني، تاريخ اديان و مذاهب جهان، ص 837.