پرسش و پاسخ در قلمرو ادیان

پرسش :

با توجه به اين‎كه در دانشگاه‎ها و مراكز علمي ديگر با افزايش علم، ممكن است شبهه‎هايي در قبال مسايل ديني ايجاد شود (از قبيل ممانعت دين از پيشرفت علم) جايگاه و وظيفه روان شناسي ديني در اين خصوص چيست؟

پاسخ :

علوم ديني، متعهد پاسخ گويي به شبهاتي است كه در قبال مسايل ديني ايجاد مي‎شود. افزايش و پيشرفت علوم تجربي ممكن است شبهاتي را به وجود آورد، اكثر اين شبهات در علمي تحت عنوان «كلام جديد» يا «دين پژوهي» مورد بررسي و پاسخگويي قرار مي‎گيرد. و علوم تفسير و فقه نيز پاسخگوي برخي ديگر از شبهات مي‎باشند. روان شناسي ديني به معني «شناخت روح و روان انسان و فعاليت‌هاي ذهني و رفتاري او از نظردين» به نوبة خود، زمينه دفع برخي از شبهات را فراهم مي‎آورد.
در سوالي كه مطرح شده است به شبهه خاصي، مربوط به روان شناسي ديني، اشاره شده است.
در پاسخ به سؤال از نقش روانشناسي ديني در اين زمينه، اصول و مشخصاتي از روانشناسي ديني را يادآوري مي‎نماييم.
از نظر دين، انسان موجودي كمال پذير و طالب علم و معرفت و داراي فطرت و ويژگي‎هاي خاص مي‎باشد؛ ميل فطري انسان به دانستن و آگاه شدن از خود و جهان هستي و پديده‎هاي آن، موجب پيشرفت فلسفه و علوم و صنايع و ديگر مظاهر تمدن شده است.[1]
از اصول مشخص روان شناسي ديني، اعتقاد به تجرّد روح از ماده، و وجود فطرت و عقل در روان انسان مي‎باشد. به اين معنا که انسان هنگام تولد داراي استعداد و توانايي‎هاي خاص مي‎باشد، او بالفعل دانش ندارد، اطلاعات خود را اعم از حسّي و عقلاني در اثر داد و ستد با محيط واجد مي‎شود. فطريات انسان، همان ارزش‎هاي انساني است كه در نهاد او جاي دارد و با كمك عقل و دانش‎هاي بشري و هدايت الهي، در زندگي انسان فعليت مي‎يابد و تحقق مي‎پذيرد.[2]
زمينة پيشرفت انسان از نظر روان شناس ديني
روان شناس ديني صفاتي را در روان انسان معرفي مي‎كند و رشد مي‎دهد كه موجب تشويق و ترغيب در كسب و كشف علوم و انديشه‎هاي جديد مي‎باشد. اين صفات عبارتند از: 1. خوشبيني به جهان آفرينش و عالم هستي؛ به اين صورت كه هدف آفرينش (آفرينش) را خير و كمال و سعادت، معرفي مي‎كند، اين انديشه خوشبينانه است كه زندگي را در درون جان ما، وسعت مي‎بخشد و مانع فساد رواني مي‎گردد.[3]
2. اميدواري به آينده و اين كه نظامات حاكم بر جهان، نسبت به تلاش ما بي‎تفاوت نيست و دستگاه آفرينش حامي مردمي است كه در راه حق و عدالت و خيرخواهي تلاش مي‎كنند.
3. آرامش خاطر: ايمان ديني به انسان، اعتماد و اطمينان مي‎بخشد و دلهره و نگراني نسبت به رفتار جهان را در برابر انسان زايل مي‎سازد.[4]
نقش و تأثير اين صفات رواني در عرصه‎هاي مختلف فردي و اجتماعي و پيشرفت مادي و معنوي، قابل انكار نيست.
رابطة علم و دين از نظر روان شناسي ديني:
ايمان وشخصيت مؤمن، آن چنان كه قرآن نشان مي‎دهد، علم را با اخلاق و ارزش‎ها، پيوند مي‎زند و مرز آن دو را در وجود آدمي برمي‎چيند و روان شناسي خاص قرآن را پديد مي‎آورد كه نقص و يك بعدي بودن روان شناسي معمول را ندارد.[5]
در نگرش اسلامي، علم، همان نورانيت وهدايت است و دانشمندان را به فضيلت و شرافت و تقويت ايمان و اعتقاد به يگانگي خدا مي‎كشاند.[6] سفارش به كسب علم و آگاهي به ويژه علوم تجربي و طبيعي، مكرر در قرآن و روايات آمده است، علم در جهان اسلام، همزاد دين بوده است و رشته‎هاي مختلف علمي، تدريس مي‎شده است، علم و دين مكمّل، هم سخن و هماهنگ يكديگر پيش مي‎رفتند، نمونه‎هاي فراواني از سازگاري آموزه‎هاي قرآني با دست آوردهاي علمي وجود دارد، مانند حركت زمين و خورشيد و حركت كوه‎ها، لقاح و زوجيت گياهان.[7]
خلاصه اين كه التزام دانشمندان به آموزه‎هاي ديني بر فعاليت‎هاي پژوهشي و علمي آنان تأثير مي‎گذارد و در اقبال و ادبار به دانش خاص يا رشد و تحول آن مؤثر خواهد بود.[8]
نتيجه:
وظيفه روان شناسي ديني، در قبال شبهات ناشي از افزايش علم، تقويت و رشد صفات ايمان و كمال جويي و آگاهي طلبي و خوشبيني و اميد به آينده، در روان انسان است، تا اين كه نه تنها گرفتارشبهات ناشي از افزايش علم نگردد بلكه زمينه بسيار مناسبي در جهت كنترل رفتار به سمت كسب و كشف علم و قوانين حاكم بر جهان هستي فراهم گردد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ سرقاوي، محمد حسن، گامي فراسوي روان شناسي اسلامي، ترجمه دكتر سيد محمد باقر حجتي، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1365.
2ـ محمود، مصطفي، روان شناسي اخلاقي در قرآن و مكتب‎هاي معاصر، ترجمه حسين نژاد، دفتر نشر فرهنگ اسلامي.
3ـ مطهري، مرتضي، فطرت، تهران، انتشارات صدرا.
[1] . مصباح يزدي، محمد تقي، خودشناسي براي خودسازي، مؤسسه در راه حق، چاپ مكرر، 1373، ص24ـ26.
[2] . احمدي، علي اصغر، روان شناسي شخصيت از ديدگاه اسلام، انتشارات امير كبير، 1371، ص69.
[3] . مطهري، مرتضي، انسان و ايمان، انتشارات صدرا، چاپ هشتم، ص39.
[4] . همان، ص42.
[5] . محمود، مصطفي، روان شناسي اخلاق، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ اوّل، 1357، ص6.
[6] . خسرو پناه، عبدالحسين، كلام جديد، نشر مركز مطالعات و پژوهش‎هاي فرهنگي حوزه علميه، ص336.
[7] . همان، ص345.
[8] . همان، ص369.